Публіцыст і прафесар Рэдфардскага ўніверсітэта Рыгор Іофэ прэзентуе сваю другую кнігу пра Беларусь пад назвай "Reassessing Lukashenka", што ў перакладзе азначае пераацэнка Лукашэнкі. Кніг пра беларускага Прэзідэнта напісана нямала, але асаблівасць гэтага выдання ў тым, што яно базіруецца на шэрагу асабістых інтэрв'ю аўтара з кіраўніком дзяржавы Аляксандрам Лукашэнкам. Аб тым, якая асноўная ідэя кнігі, на якіх мовах яна выдадзена, якія далейшыя планы і ці ўваходзіць у іх Беларусь, расказаў у інтэрв'ю карэспандэнту БЕЛТА амерыканскі вучоны, публіцыст і прафесар Рыгор Іофэ.
- Напярэдадні ў вас адбылася сустрэча з Аляксандрам Лукашэнкам, якія пытанні абмяркоўваліся ў час дыскусіі з беларускім лідарам?
- Сустрэча прадаўжалася амаль гадзіну. Аляксандр Рыгоравіч вітаў мяне вельмі цёпла, таму што помніць аб тым часе, які мы правялі тры гады таму ў ходзе інтэрв'ю. У агульнай колькасці я інтэрв'юіраваў Прэзідэнта 7 гадзін - тры гадзіны ў чэрвені 2011 года і чатыры гадзіны ў ліпені таго ж года.
Цяперашняя размова была даволі свабоднай, асноўных тэм было дзве. Першая - падзеі і крызіс ва Украіне і чаго можна чакаць, другая тэма закранала вымушаныя эканамічныя перамены і змяненні знешнеэканамічных сувязей з-за няпростай эканамічнай сітуацыі ў Расіі. Мы таксама бегла абмеркавалі магчымы візіт групы аналітыкаў з ЗША. Вядома ж, арганізацыя гэтага візіту знаходзіцца не ў маіх руках, але гэта пытанне таксама ўзнімалася. Дарэчы, упершыню я паўстаў перад кіраўніком беларускай дзяржавы ў снежні 2010 года, тады я якраз быў у складзе групы з васьмі прадстаўнікоў вядучых аналітычных цэнтраў ЗША.
- На сустрэчы з вамі Прэзідэнт адзначыў, што Беларусі для ацэнкі сітуацыі падзей ва Усходняй Еўропе важны погляд аб'ектыўнага, зацікаўленага і разам з тым непрадузятага эксперта. Падзяліцеся вашым экспертным меркаваннем па тых праблемных пытаннях, якія вы абмеркавалі з кіраўніком дзяржавы.
- Я не магу сказаць, што выпрацаваў нейкі дакладны пункт гледжання, тым больш што члены ўсялякіх рускамоўных груп, якія жывуць у розных краінах свету, у тым ліку і ў Амерыцы, маюць супярэчнасці па гэтым пытанні. Цяпер паміж людзьмі, якія яшчэ ўчора сябравалі, узнікаюць лініі расколу ў сувязі з гэтымі падзеямі, таму што нехта з іх на адным баку, нехта - на іншым, ну а нехта, у тым ліку і я, спрабуе мець збалансаваны пункт гледжання, дарэчы, такіх вельмі мала.
Тое, што адбываецца цяпер ва Украіне, - гэта бядотнае становішча, якое я ніколі не спрагназаваў бы, і яго трэба абавязкова вырашаць у самы бліжэйшы час. Безумоўна, у канфлікце прысутнічае барацьба за нейкія сферы ўплыву. Але мне здаецца, што праблема яшчэ і ў тым, што Украіна ў адрозненне ад Беларусі не адбылася як дзяржава, чыя кіруючая эліта заклапочана нацыянальным інтарэсам. Гэта краіна раздзіраецца алігархічнымі інтарэсамі, і гэта ў значнай ступені ўзмацніла культурны раскол, які даўно меў месца ва ўкраінскім грамадстве і выяўляўся на ўсіх электаральных картах. Аднак гэты раскол не павінен быў прывесці да братазабойчай вайны. Гэта трагічная сітуацыя.
У Беларусі ж няма алігархічных груп, якія раздзіралі б яе на часткі, у выніку таго, што ў краіне ёсць дастаткова кансалідаваная палітычная эліта. Гэтай эліце і дзеючаму ад яе асобы Прэзідэнту Беларусі ўдалося захаваць нармальныя адносіны з бакамі канфлікту. Дзякуючы гэтаму Мінск стаў пляцоўкай для адзіных пакуль рэзультатыўных перагавораў. Хоць на іх і не былі прадстаўлены асноўныя дзеючыя асобы, тым не менш, яны прывялі да рэзкага зніжэння інтэнсіўнасці ваенных дзеянняў, да чаго пакуль не прывёў так званы нармандскі фармат. Такім чынам, мінскі фармат да гэтага часу аказваецца адзіным фарматам перагавораў, якія далі хаця б прамежкавы вынік. Таму можна толькі станоўча ацэньваць гэту міратворчую ролю, узятую на сябе Беларуссю, хоць Прэзідэнт усяляк адмаўляецца ад міратворчых ініцыятыў, якія на самай справе належаць яму. Дзякуючы становішчу, якое мае Беларусь па ўзроўні і якасці жыцця, захаванні нармальных адносін, як з Украінай, так і з Расіяй, Мінск стаў сапраўднай пляцоўкай для перагавораў.
- Звычайна зацікаўленасць той ці іншай краінай можна растлумачыць якімі-небудзь падзеямі. Вы заняліся вывучэннем і даследаваннем Беларусі, чым вам спадабалася наша краіна?
- У гэтым выпадку тут спалучэнне дзвюх абставін. Галоўная з іх тая, што частка маіх каранёў беларускія: мая маці і бабуля нарадзіліся ў Мазыры, а дзядуля - у Петрыкаве, некалькі пакаленняў маіх продкаў жылі на беларускім Палессі.
Я не займаўся Беларуссю прафесійна да 2001-2002 года, але ў той момант мяне стала гнесці тая акадэмічная тэма, якой я займаўся на працягу амаль 25 гадоў, і я шукаў, куды накіраваць свае ступні. Тады выпадкова я прачытаў некалькі англамоўных публікацый пра Беларусь, якія ўразілі мяне дзіўнымі спалучэннямі, а менавіта яснасцю палітычных падзей, з аднаго боку, і відавочным няведаннем базавых фактаў - з іншага. З'яўляючыся прафесійным эканоміка-географам, абапіраючыся на вопыт сваіх прыездаў у Беларусь, мне здалося, што я лепш ведаю нейкія базавыя факты. У выніку я вырашыў напісаць артыкул пад назвай "Разуменне Беларусі", але калі я пачаў яго напісанне, зразумеў, што не здолею ўсе думкі ўмясціць у адзін матэрыял. І атрымаўся трыпціх - артыкул з трох частак пад агульнай назвай. Першая частка была прысвечана моўнай сітуацыі ў Беларусі, другая - ідэнтычнасці або самасвядомасці, а трэцяя - эканоміцы і палітыцы краіны. Адзін брытанскі часопіс апублікаваў усе тры артыкулы.
- А чаму вы вырашылі напісаць кнігу пра Аляксандра Лукашэнку?
- Маштаб Аляксандра Рыгоравіча Лукашэнкі як палітыка выходзіць нават за межы той дзяржавы, якую ён узначальвае. Некаторыя гавораць, што ён з'яўляецца адзіным палітыкам у краіне, магчыма, такі пункт гледжання ў пэўнай ступені мае права на жыццё. Таму займацца Беларуссю і выпусціць з-пад увагі Лукашэнку - гэта поўнасцю выключана.
Да таго ж ёсць ірацыянальныя прычыны, па якіх мы пераацэньваем, недаацэньваем або адэкватна ацэньваем тых ці іншых палітычных лідараў. Напрыклад, у адным з апошніх артыкулаў доктара палітычных навук з Оксфарда Уладзіміра Пастухова "Путин нефартовый" напісана, што ад гэтага Прэзідэнта ўвесь час чакаюць нечага значнага, прычым як добразычліўцы, так і ворагі. Гэта завышаныя чаканні. Аўтар піша, што Расія на працягу 15 гадоў жыла ва ўмовах зусім унікальнай эканамічнай кан'юнктуры, цэны на нафту былі вельмі высокія, у сувязі з гэтым Уладзімір Уладзіміравіч Пуцін не кіраваў у штодзённым рэжыме, а пераразмяркоўваў прыродную рэнту. І толькі цяпер ва ўмовах, калі цана на нафту абвалілася, Прэзідэнт расійскай дзяржавы як кіраўнік будзе падвергнуты сапраўднаму тэсту.
Што датычыцца Аляксандра Рыгоравіча Лукашэнкі, то, па-першае, ён відавочна недаацэнены сусветнай супольнасцю пішучых пра палітыку. Па-другое, Расія - адна з самых багатых на рэсурсы краін свету, Беларусь жа тэрытарыяльна значна меншая і бедная на рэсурсы, за выключэннем калійнай сыравіны, увесь цыкл вытворчасці якой кантралюецца Беларуссю. Усё астатняе, што мае краіна, - вынік працы і розуму людзей, а не Богам дадзеныя прыродныя рэсурсы. Такім чынам, у адрозненне ад лідара суседняй краіны, які генерыруе павышанае чаканне, Аляксандр Рыгоравіч кіруе Беларуссю ў штодзённым рэжыме і займаецца геапалітычным манеўраваннем не таму, што ён такі хітры, а таму што гэта жыццёвая неабходнасць для краіны.
Таму і з'явілася неабходнасць накідаць больш адэкватны або збалансаваны вобраз гэтага палітычнага лідара, на якога навешана некалькі клішэ. І мне здаецца, што рэчаіснасць больш разнастайная, чым гэтыя клішэ, існуе разрыў паміж імі і рэальным жыццём, і гэта зусім не звязана з тым, як нехта ацэньваеце яго фігуру, як станоўчую або адмоўную, а звязана з яго рэальнай дзейнасцю, якая не можа быць зведзена да гэтых клішэ.
- Дык ваша кніга накіравана на тое, каб пазбаўляцца ад клішэ адносна Беларусі і яе лідара?
- Яна накіравана на тое, каб гэтыя клішэ пацясніць, аб гэтым гаворыцца і ў прадмове да кнігі. Там гаворыцца і аб тым, што ў іншых выданнях пра Беларусь назіраюцца пэўныя неадпаведнасці. Размова ідзе аб дзвюх кнігах, адна з іх напісана былым брытанскім паслом у Беларусі Браянам Бенетам, другая - брытанскім даследчыкам Эндру Уілсанам. Мне ж захацелася паказаць, што не толькі палітык уздзейнічае на грамадства, якое ён узначальвае, але і грамадства фарміруе палітыка, таму ў кнігі ёсць падзагаловак "Беларусь у культурным і геапалітычным кантэксце", і ён не менш важны, чым сам загаловак.
Гэта кніга не поўнасцю пра беларускага лідара. Першыя раздзелы прысвечаны эканоміцы, беларускаму грамадству і адносінам з Захадам, з чацвёртага жа раздзела фігура Прэзідэнта Беларусі паўстае на поўны рост. Далей у кнізе ідуць вытрымкі з інтэрв'ю, 12 рэфрэнаў, дарэчы, далёка не з усімі з іх я салідарны. Гэта зусім не гімн беларускаму лідару і не імкненне адлюстраваць яго як анёла ў цялесным вобразе, гэта было б даволі дзіўна, таму што Аляксандр Лукашэнка даволі адкрыты і яму гэтага не патрэбна, ён жывы і натуральны і ў гэтым уся сутнасць. Далей ідзе дадатак, ён займае чвэрць кнігі, а таксама транскрыпты інтэрв'ю. І тыя, хто прачытае гэтыя транскрыпты, змогуць скласці пра беларускага лідара ўласнае меркаванне і ўяўленне, паколькі такім чынам я не проста выкладаю сваю ацэнку, а прадастаўляю першасныя даныя.
- У назве вашай кнігі ёсць слова reassessing, а ў чым павінна заключацца гэта пераацэнка? І наогул ці лічыце вы магчымым пераацэнку з боку Захаду поглядаў на Аляксандра Лукашэнку і Беларусь, улічваючы незалежную палітыку краіны і арыентацыю на еўразійскую інтэграцыю, у тым ліку на супрацоўніцтва з Расіяй?
- Не думаю, што гэта кніга зробіць рэвалюцыю ў розумах, такіх рэчаў не бывае. Магчыма, што тыя, хто цікавіцца Беларуссю і Усходняй Еўропай, прачытаюць яе і іх уражанне ад кнігі супадзе з іншымі падставамі для змянення ацэнак, тады нешта зменіцца. Тым больш мы ўжо назіраем пэўны рух у гэтым напрамку. Рэзка актывізаваліся кантакты Беларусі з Еўрапейскім саюзам па ўсіх лініях, актывізаваліся кантакты на розных узроўнях і з ЗША. Напрыклад, я прысутнічаў на Беларуска-амерыканскім інвестыцыйным форуме, які прайшоў у Нью-Ёрку 22 верасня мінулага года, і там выступаў афіцыйны прадстаўнік Дзяржаўнага дэпартамэнта ЗША. Ажыццяўляецца абмен дэлегацыямі, а ў консульскай службе амерыканскага пасольства ў Мінску дабавіўся адзін супрацоўнік. Гэта значыць адбываюцца міратворчыя зрухі, эмісія ўсведамлення таго, што Беларусь на самай справе больш адкрытая дзяржава, чым гэта вынікала з клішэ аб апошняй дыктатуры Еўропы. І адкрыта яна не толькі таму, што прадае амаль 70 працэнтаў таго, што вырабляе. Гэта краіна, дзе ёсць Парк высокіх тэхналогій, кампанія Wargaming, распрацаваны Viber, а Мінск характарызуецца як эфектыўна працуючы метраполіс.
- Пра кіраўніка нашай дзяржавы гавораць многае, яго называюць як міратворцам ва ўкраінскім канфлікце, так і апошнім дыктатарам. Вам неаднаразова давялося сустракацца з Аляксандрам Лукашэнкам, якое меркаванне пра беларускага лідара склалася асабіста ў вас?
- Сказаць, што гэта яркая асоба, гэта нічога не сказаць. Маюць рацыю тыя, хто гаворыць, што ён - згустак энергіі, паколькі Аляксандр Рыгоравіч вылучае энергію, ён вельмі дынамічны, гібкі і навучаемы, дапытлівы і ў добрым сэнсе непатапляльны, гэта значыць нават ва ўмовах крызісу і вельмі негатыўнай рэакцыі ён захоўвае самавалоданне. Гэты чалавек зрабіў сябе сам, і гэта відаць, і ў гэтым сэнсе ён заслугоўвае вялікай павагі, паколькі ніхто з сярэбранай лыжачкі яго не карміў.
- Кніга цяпер выдадзена на англійскай мове, ці значыць гэта, што яна не разлічана на масавага беларускага чытача? Ці плануецца яе пераклад на беларускую або рускую мову?
- Так, яна выдадзена толькі на англійскай мове, да таго ж яна даволі дарагая, яе кошт $105. З такой цаной яна, хутчэй за ўсё, трапіць у бібліятэкі, у многія ўніверсітэцкія бібліятэкі, ну а што датычыцца індывідуальнага пакупніка, то не кожны набывае кнігі па такой цане, тым больш у век інтэрнэту, дзе можна скачаць усё.
Павінен адзначыць, што пісалася яна спецыяльна для англамоўнай аўдыторыі, у якой крыху іншае ўспрыманне, таму я не ўпэўнены, што гэту кнігу варта перакладаць, тады давядзецца і перапрацаваць яе, а на гэта патрэбны час. Калі нехта выступіць з ініцыятывай перакласці яе, я буду толькі ўдзячны, самому мне гэта не пад сілу.
- Для вас гэта другая кніга пра Беларусь, ці плануеце прадоўжыць гэту работу?
- У мяне пакуль няма планаў. Але мне хацелася б займацца яшчэ якім-небудзь праектам, звязаным з Беларуссю, і каб гэта краіна заставалася ў цэнтры маёй навуковай работы.
Кацярына МАРКОВІЧ
