Беларусь удзяляе асаблівую ўвагу касмічнай сферы. За апошнія дзесяцігоддзі краіне ўдалося дабіцца значных поспехаў. На каляземнай арбіце працуюць Беларускі касмічны апарат дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі, спадарожнік сувязі "Белінтэрсат-1" і адукацыйны нанаспадарожнік BSU Sat-1 Белдзяржуніверсітэта. Хуткімі тэмпамі развіваецца айчынная касмічная навука - ад оптыкі да матэрыялазнаўства. Беларускія прадпрыемствы вырабляюць абсталяванне і кампаненты для касмічных апаратаў. Старшыня Прэзідыума Нацыянальнай акадэміі навук Уладзімір Гусакоў расказаў у інтэрв'ю карэспандэнту БЕЛТА аб распрацоўцы новага спадарожніка і аб тым, ці ёсць у нашай краіны перспектывы падрыхтаваць уласнага касманаўта.
Беларускія спадарожнікі
- З запускам Беларускага касмічнага апарата краіна ўвайшла ў лік касмічных дзяржаў. Наколькі доўгім быў шлях да гэтага?
- Рашэнне аб стварэнні ўласнага касмічнага апарата і на яго аснове Беларускай касмічнай сістэмы дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі кіраўнік дзяржавы прыняў у 2003 годзе. У краіне трэба было стварыць умовы для атрымання, апрацоўкі і выкарыстання касмічных даных, каб павысіць эфектыўнасць вырашэння задач для розных галін. НАН стала рэгулюючым органам у галіне касмічнай дзейнасці, а прадпрыемства "Геаінфармацыйныя сістэмы", якое ўваходзіць у яе склад, - нацыянальным аператарам касмічнай сістэмы.
Першы Беларускі касмічны апарат быў створаны на расійскім прадпрыемстве "РКК "Энергія" ў 2006 годзе, аднак яго вывад на арбіту з-за аварыі ракеты-носьбіта "Днепр" не адбыўся. Пасля гэтага вырашана было стварыць новы спадарожнік. Выканаўцамі праекта на гэты раз сталі Аб'яднаны інстытут праблем інфарматыкі і "Геаінфармацыйныя сістэмы" НАН, ААТ "Пеленг", а з расійскага боку - АТ "Карпарацыя "УНДІЭМ".
БКА і аналагічны расійскі спадарожнік "Канопус-В" нумар 1 былі паспяхова выведзены на арбіту 12 ліпеня 2012 года з касмадрома Байканур і да гэтага часу складаюць сумесную расійска-беларускую групоўку касмічных апаратаў дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі. У студзені гэтага года паміж НАН Беларусі і дзяржкарпарацыяй "Раскосмас" падпісана пагадненне аб пашырэнні магчымасцей гэтай групоўкі за кошт рэсурсу расійскіх спадарожнікаў "Канопус-В" нумароў 3, 4, 5, 6 і "Канопус-В-ІЧ".
З запускам БКА Беларусь атрымала магчымасць рэальна ўдзельнічаць у міжнародных структурах і праектах. Краіну прынялі ў члены Камітэта ААН па выкарыстанні касмічнай прасторы ў мірных мэтах. У стадыі ўзгаднення знаходзіцца пагадненне аб супрацоўніцтве ў галіне даследавання і выкарыстання касмічнай прасторы ў мірных мэтах паміж НАН Беларусі і Упраўленнем ААН па пытаннях касмічнай прасторы. Краіна падпісала і ратыфікавала міжурадавыя пагадненні аб супрацоўніцтве ў гэтай галіне з Расіяй, Казахстанам і Украінай. Сёння можна з упэўненасцю гаварыць аб стварэнні ў Беларусі касмічнай галіны, у якой задзейнічана больш за 20 навуковых і вытворчых арганізацый, атрымалі работу каля 4 тыс. кваліфікаваных спецыялістаў, сфарміравана буйная стратэгічная сістэма даследаванняў космасу.
- У якіх галінах сёння найбольш запатрабаваны спадарожнікавыя даныя? Ці ёсць цікавасць да нашых касмічных здымкаў за мяжой?
- Беларусь дзякуючы запуску БКА забяспечыла сабе інфармацыйны суверэнітэт у галіне даных дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі. Беларускія касмічныя здымкі выкарыстоўваюць у сваёй дзейнасці больш як 20 прадпрыемстваў і арганізацый 11 рэспубліканскіх органаў дзяржаўнага кіравання краіны. Інфармацыя з БКА выкарыстоўваецца для арганізацыі нацыянальнай бяспекі, маніторынгу надзвычайных сітуацый прыроднага і тэхнагеннага характару, вывучэння стану і прагнозу развіцця прыродных ландшафтаў, сельскай гаспадаркі, вядзення дзяржаўнага зямельнага кадастру, праектавання, рэканструкцыі і будаўніцтва дарог. Спадарожнікавыя здымкі складаюць аснову для стварэння тапаграфічных і навігацыйных карт, шырока прымяняюцца ў геолагаразведцы і аэракасмічнай адукацыі. Для многіх інфармацыйных тэхналогій касмічныя даныя з'яўляюцца базай.
Беларуская касмічная сістэма дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі стымулявала развіццё ў краіне многіх сумежных галін. На новы тэхнічны і тэхналагічны ўзровень выйшлі распрацоўкі і прадукцыя оптыка-электроннага машынабудавання (ААТ "Пеленг"), мікраэлектронных камплектуючых (ААТ "Інтэграл"), праграмнага забеспячэння, матэрыялаў, камплектуючых устройстваў для касмічных сістэм (Нацыянальная акадэмія навук). Здымкі з Беларускага касмічнага апарата запатрабаваны і ў замежных спажыўцоў. Найбольш плённа супрацоўніцтва развіваецца з Расіяй і Казахстанам.
Даходы беларускіх прадпрыемстваў і арганізацый ад выкарыстання тэхнічных рашэнняў, распрацаваных пры стварэнні Беларускай касмічнай сістэмы дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі, ацэненыя па стандартнай методыцы эфектыўнасці доследна-канструктарскіх работ, па стане на чэрвень 2020 года перавысілі затраты на яе стварэнне і эксплуатацыю больш як на $27 млн.
- Беларускі касмічны апарат ужо восем гадоў працуе на каляземнай арбіце. Ці плануецца прадаўжаць яго эксплуатацыю?
- Тэхнічны стан БКА дае магчымасць прагназаваць яго працаздольнасць да канца 2021 года. Усе бартавыя сістэмы касмічнага апарата працуюць у штатным рэжыме, спадарожнік у поўным аб'ёме выконвае свае задачы і функцыі з належнай якасцю. Такі вынік дасягнуты дзякуючы намаганням высокакваліфікаваных тэхнічных спецыялістаў НАН Беларусі і прадпрыемства-вытворцы (расійскага АТ "Карпарацыя "УНДІЭМ").
Разліковы тэрмін эксплуатацыі такіх спадарожнікаў - пяць гадоў. Яго эксплуатацыя да канца 2021 года практычна эквівалентна стварэнню другога аналагічнага касмічнага апарата. Гэта значыць мы фактычна сэканомілі на цэлым спадарожніку. Рашэнне аб прадаўжэнні эксплуатацыі БКА на арбіце пасля 2021-га будзе прымацца арыенціровачна ў другой палавіне наступнага года, зыходзячы з аналізу яго тэхнічнага стану на той момант.
- БДУ запусціў на арбіту свой нанаспадарожнік. Наколькі актыўна ўзаемадзейнічае акадэмічная навука і навука вышэйшай школы ў касмічнай галіне?
- Белдзяржуніверсітэт з'яўляецца вядучай навучальнай установай у сістэме аэракасмічнай адукацыі ў Беларусі. Навукова-адукацыйны нанаспадарожнік BSU Sat-1, створаны ў БДУ і запушчаны з кітайскага касмадрома Цзюцюань у 2018 годзе, выкарыстоўваецца для падрыхтоўкі спецыялістаў. У Цэнтры аэракасмічнай адукацыі на базе ВНУ знаходзіцца станцыя кіравання і прыёму інфармацыі са студэнцкага спадарожніка. Таму нанаспадарожнік можна выкарыстоўваць як лятаючую лабараторыю. Студэнты маюць магчымасць у рэальных умовах асвойваць касмічныя тэхналогіі.
Акадэмічная і ўніверсітэцкая навука традыцыйна актыўна ўзаемадзейнічаюць у касмічнай сферы. Навуковыя арганізацыі НАН і Міністэрства адукацыі прадукцыйна супрацоўнічалі яшчэ па беларускай касмічнай праграме 2008-2012 гадоў. Цяпер працуем па падпраграме "Даследаванне і выкарыстанне касмічнай прасторы ў мірных мэтах" дзяржпраграмы "Навукаёмістыя тэхналогіі і тэхніка" на 2016-2020 гады. Акрамя таго, акадэмічныя і ўніверсітэцкія навуковыя цэнтры правялі шырокі спектр сумесных даследаванняў у працэсе рэалізацыі шасці касмічных навукова-тэхнічных праграм Саюзнай дзяржавы ў перыяд 1999-2017 гадоў. Цяпер работа прадаўжаецца па яшчэ дзвюх саюзных касмічных праграмах.
Праекты з замежнымі партнёрамі
- Калі чакаецца запуск расійска-беларускага спадарожніка? У чым будуць перавагі новага касмічнага апарата над БАК?
- Новы спадарожнік знаходзіцца ў стадыі распрацоўкі. Цяпер заканчваецца этап эскізнага праектавання, па выніках якога будуць удакладнены яго тэхнічныя характарыстыкі, тэрміны распрацоўкі і запуску, кошт работ. Ужо цяпер магу сказаць, што расійска-беларускі касмічны апарат будзе мець прасторавае распазнаванне 0,35 м (у БКА - 2 м). Новы спадарожнік будзе істотна пераўзыходзіць дзеючы па такіх асноўных параметрах, як распазнавальная здольнасць здымкаў і прадукцыйнасць, мець палепшаны рэжым стэрэаздымкі і новы рэжым відэаздымкі.
Магчымасці касмічнага апарата, які ствараецца, дазволяць вырашаць з яго дапамогай шэраг новых задач у арганізацыі нацыянальнай бяспекі, маніторынгу тэрыторыі Беларусі і сумежных зямель. Спадарожнік дапаможа ў інвентарызацыі прыродных рэсурсаў, аб'ектаў прамысловай інфраструктуры і жыллёва-камунальнай гаспадаркі, кантролі за іх будаўніцтвам, маніторынгу працэсаў у сельскай, лясной, рыбнай, воднай і іншых гаспадарках, стварэнні і абнаўленні тапаграфічных карт маштабу да 1:25 000 і планаў гарадоў маштабу да 1:10 000. Ён будзе таксама карысны для стварэння агульнагеаграфічных і тэматычных карт, лічбавых мадэлей рэльефу, маніторынгу забруджвання і дэградацыі прыроднага асяроддзя, надзвычайных сітуацый, экалагічнага маніторынгу.
- Краіны ЕАЭС маюць намер стварыць еўразійскую касмічную групоўку. Раскажыце падрабязней аб планах па аб'яднанні спадарожнікавых рэсурсаў.
- З усіх краін ЕАЭС касмічныя апараты на арбіце ёсць у Беларусі, Расіі і Казахстана. Вышэйшы Еўразійскі эканамічны савет у 2016 годзе прыняў рашэнне аб распрацоўцы прапаноў па інтэграцыі нацыянальных касмічных сістэм краін саюза. У снежні 2018 года прадстаўленыя прапановы былі адобраны, і пачалася распрацоўка міждзяржаўнай праграмы. Яна накіравана на вырашэнне актуальных арганізацыйна-тэхнічных задач у адпаведнасці з дзяржаўнай палітыкай, якая праводзіцца Нацыянальнай акадэміяй навук Беларусі, Міністэрствам лічбавага развіцця, інавацый і аэракасмічнай прамысловасці Казахстана і дзяржкарпарацыяй "Раскосмас" па развіцці міжнароднага супрацоўніцтва краін ЕАЭС у сферы касмічнай дзейнасці.
Праграма прадугледжвае стварэнне сумеснай арбітальнай групоўкі Беларусі, Казахстана і Расіі, агульнага банка даных касмічнай інфармацыі і новых спадарожнікаў. У прыватнасці, у планах два спадарожнікі, аналагічныя расійска-беларускаму касмічнаму апарату. На іх будзе ўстаноўлена здымачная апаратура беларускай вытворчасці. Акрамя таго, Беларусь правядзе мадэрнізацыю наземнай інфраструктуры сваёй касмічнай сістэмы для яе работы ў інтэграцыі з іншымі краінамі ЕАЭС.
- Беларусь у 2018 годзе прымала Міжнародны кангрэс Асацыяцыі ўдзельнікаў касмічных палётаў. Ці ўдалося ўмацаваць сувязі з замежнымі партнёрамі?
- Безумоўна, правядзенне ў краіне такой маштабнай міжнароднай падзеі стала для НАН Беларусі і прадметам гонару, і магчымасцю больш шырока далучыцца да міжнароднай касмічнай дзейнасці. У рабоце кангрэса прынялі ўдзел больш за 80 касманаўтаў і астранаўтаў з 18 краін свету, а таксама вядучыя замежныя і беларускія вучоныя і спецыялісты ў касмічнай сферы. Агульная колькасць удзельнікаў кангрэса склала больш за 450 чалавек. Госці высока ацанілі навукова-тэхнічны патэнцыял Беларусі, дасягненні беларускіх вучоных, спецыялістаў і прамыслоўцаў у касмічнай сферы.
Кангрэс стаў важным этапам у развіцці міжнароднага навукова-тэхнічнага супрацоўніцтва, садзейнічаў умацаванню статусу Беларусі як касмічнай дзяржавы, росту аўтарытэту беларускай касмічнай навукі, пашырэнню ўзаемавыгаднага супрацоўніцтва беларускіх і замежных дзелавых колаў, вучоных і спецыялістаў. Форум, безумоўна, надаў новы імпульс развіццю беларускай касманаўтыкі, прыцягненню ў рады даследчыкаў космасу маладога пакалення.
Адным з практычных вынікаў форуму стаў удзел НАН Беларусі з канца 2018 года ў якасці навуковага партнёра ў міжнародным навуковым праекце SIRIUS. Яго праводзіць Інстытут медыка-біялагічных праблем Расійскай акадэміі навук і Нацыянальнае ўпраўленне па аэранаўтыцы і даследаванні касмічнай прасторы (NASA) ЗША ў кааперацыі з арганізацыямі-партнёрамі Германіі, Італіі, Японіі і іншых краін.
- У час новага этапу міжнароднага эксперымента SIRIUS экіпаж павінен правесці ў ізаляцыі восем месяцаў, мадэліруючы экспедыцыю на Месяц. Ці плануе Беларусь удзельнічаць?
- Паміж Акадэміяй навук Беларусі і Інстытутам медыка-біялагічных праблем РАН заключана пагадненне аб супрацоўніцтве па гэтым эксперыменце. Супрацоўнік Цэнтральнага батанічнага саду НАН Данііл Дубар прайшоў конкурсны адбор, неабходныя даследаванні і быў залічаны дублёрам у міжнародны экіпаж, які праходзіў чатырохмесячную ізаляцыю ў спецыяльным наземным комплексе.
Плануем прадаўжаць удзел у праекце. Наш прадстаўнік з'яўляецца кандыдатам для ўключэння ў экіпаж наземнага комплексу для васьмімесячнай ізаляцыі. Больш таго, дасягнута дамоўленасць з арганізатарамі праекта аб правядзенні ў гэты перыяд шэрага эксперыментаў, ініцыятарамі якіх з'яўляецца Цэнтр мозга Інстытута фізіялогіі НАН Беларусі.
Касманаўтыка
- У каго з вядомых касманаўтаў лёс звязаны з Беларуссю?
- Ураджэнцы Беларусі, якія пабывалі ў космасе, добра вядомы ў нашай краіне. Двойчы Героі Савецкага Саюза Пётр Клімук і Уладзімір Кавалёнак ажыццявілі свае палёты яшчэ ў часы СССР, Алег Навіцкі - лётчык-касманаўт Расійскай Федэрацыі. І Клімук, і Кавалёнак тройчы пабывалі ў космасе, Навіцкі - двойчы. Беларускія карані ёсць і ў іншых касманаўтаў - Валянціны Церашковай, Алега Арцем'ева, Антона Шкаплерава, Георгія Грэчкі. Беларусы ўносілі і ўносяць значны ўклад у развіццё касманаўтыкі ў СССР і Расіі, працуючы канструктарамі, тэхнічнымі інжынерамі, вучонымі і кіраўнікамі арганізацый і прадпрыемстваў.
- На ваш погляд, ці магчыма, што аднойчы ў космас адправіцца касманаўт, які прадстаўляе менавіта Беларусь?
- На маю думку, абавязкова трэба пашыраць прысутнасць краіны ў космасе. Можа паказацца вельмі амбіцыйным план падрыхтоўкі і палёту ў космас першага касманаўта суверэннай Беларусі. Аднак першыя захады ў гэтым пытанні ўжо робяцца.
На сустрэчы з генеральным дырэктарам дзяржкарпарацыі "Раскосмас" Дзмітрыем Рагозіным у студзені гэтага года мы дасягнулі дамоўленасці аб наведванні беларускімі вучонымі Навукова-даследчага выпрабавальнага цэнтра падрыхтоўкі касманаўтаў імя Ю.А. Гагарына (ЦПК) для азнаямлення з яго дзейнасцю. Накіраваны спіс супрацоўнікаў навуковых арганізацый НАН Беларусі (Інстытут радыебіялогіі, Цэнтральны батанічны сад, НПЦ па біярэсурсах, Інстытут фізіялогіі), якіх планавалася камандзіраваць у цэнтр.
Гэтыя прадстаўнікі НАН у далейшым могуць разглядацца як патэнцыяльныя беларускія кандыдаты для праходжання падрыхтоўкі ў ЦПК у якасці ўдзельнікаў касмічных палётаў. Абмяркоўваецца магчымасць іх абследавання на прадмет прыгоднасці па медыцынскіх, фізічных і іншых паказаннях да падрыхтоўкі ў якасці касманаўтаў-даследчыкаў.
Прадстаўнікі НАН наведаюць ЦПК пасля зняцця ўсіх абмежаванняў, звязаных з распаўсюджваннем каранавіруснай інфекцыі. У час гэтага візіту будзе абмяркоўвацца і магчымасць удзелу прадстаўнікоў НАН у праводзімых "Раскосмасам" наземных эксперыментах з выкарыстаннем навуковых распрацовак беларускіх вучоных.
Тэхналогіі
- У Беларусі ў 2015 годзе было створана Агенцтва па касмічных даследаваннях. Якія задачы ўдалося вырашыць за гады яго работы?
- Агенцтва займаецца каардынацыяй усёй дзейнасці ў галіне космасу ў краіне. Яго важнейшая задача - арганізацыя эксплуатацыі і развіцця Беларускай касмічнай сістэмы дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі. Агенцтва ўзаемадзейнічае з Дзяржаўным ваенна-прамысловым камітэтам і прадпрыемствамі і арганізацыямі, якія ўваходзяць у яго структуру, па пытаннях эксплуатацыі і выкарыстання спадарожніка сувязі "Белінтэрсат-1", распрацоўкі беспілотнікаў і мэтавай апаратуры для спадарожнікаў. Акрамя таго, агенцтва праводзіць экспертызу выконваемых у Беларусі работ і паслуг і выдачу заключэнняў, якія пацвярджаюць, што яны належаць да сферы касмічнай дзейнасці, для вызвалення ад ПДВ.
З моманту свайго стварэння яно выступае адным з арганізатараў Беларускага касмічнага кангрэса. Усяго адбылося сем форумаў. Восьмы па ліку кангрэс планаваўся да правядзення ў кастрычніку, аднак, на жаль, у сувязі з існуючай эпідэміялагічнай абстаноўкай прынята рашэнне аб яго пераносе на 2021 год.
Адна з асноўных задач агенцтва - развіццё міжнароднага супрацоўніцтва ў касмічнай сферы. Традыцыйна найбольш цесна па пытаннях даследавання і выкарыстання касмічнай прасторы Беларусь супрацоўнічае з Расіяй. Цяпер выконваюцца дзве саюзныя праграмы ў галіне космасу - "Тэхналогія-СД" і "Інтэграцыя-СД". Першая прысвечана распрацоўцы комплексных тэхналогій стварэння матэрыялаў, устройстваў і ключавых элементаў касмічных сродкаў, другая - мадэрнізацыі і гарманізацыі нарматыўнага, арганізацыйна-метадычнага і праграмна-апаратнага забеспячэння мэтавага прымянення сістэм дыстанцыйнага зандзіравання Зямлі дзвюх краін.
Актыўна развіваецца ўзаемадзеянне ў касмічнай галіне і з іншымі краінамі ЕАЭС і СНД. Беларусь прымае актыўны ўдзел у рабоце Еўразійскай тэхналагічнай платформы па касмічных і геаінфармацыйных тэхналогіях. Акрамя таго, краіна цяпер старшынствуе ў Міждзяржаўным савеце па космасе дзяржаў - удзельніц СНД.
- Якімі касмічнымі тэхналогіямі айчыннай распрацоўкі можа ганарыцца Беларусь?
- Можна з упэўненасцю сцвярджаць, што сёння беларуская касмічная прамысловасць выйшла на сусветны тэхналагічны ўзровень. "Пеленг" вырабляе мэтавую оптыка-электронную апаратуру высокадэталёвай здымкі. Мэтавая апаратура беларускай вытворчасці працуе на ўсіх расійскіх спадарожніках серыі "Канопус", а таксама на іншых расійскіх касмічных апаратах, вырабленых па камерцыйных заказах для замежных спажыўцоў. "Інтэграл" асвоіў выпуск шырокай лінейкі новых электронных кампанентаў для касмічнай тэхнікі, якую выкарыстоўваюць прадпрыемствы ракетна-касмічнай галіны Расіі і краін далёкага замежжа. Арганізацыі НАН распрацавалі і ўкаранілі інавацыйныя тэхналогіі апрацоўкі інфармацыі, вытворчасці новых вырабаў і матэрыялаў для касмічнага прымянення, праграмнага забеспячэння па кіраванні касмічнымі сістэмамі і вырашэнні розных маніторынгавых задач.
Прывяду адзін паказальны прыклад. У 2018 годзе Японскае касмічнае агенцтва запусціла да планеты Меркурый апарат, на якім устаноўлены шматслойныя экраны вытворчасці НПЦ па матэрыялазнаўстве НАН Беларусі, што забяспечваюць яго ахову ад электрамагнітнага выпрамянення ў адкрытым космасе.
У перспектыве мы бачым стварэнне серыі спадарожнікаў і навукова-эксперыментальных тэхналогій іх прымянення для развіцця розных галін краіны, а таксама новых матэрыялаў для космасу. У выніку можна будзе гаварыць аб высокаэфектыўнай і высокаакупнай наднацыянальнай касмічнай індустрыі.
Валерыя ГАЎРЫЛАВА,
БЕЛТА.-0-
