Прычыны, па якіх сучасная літаратура не нараджае вялікіх твораў, тояцца ў постсавецкай рэчаіснасці. Беларускія пісьменнікі, як і іх калегі ў былых саюзных рэспубліках, аднадушныя ў тым, што змены, якія адбыліся ў часы развалу Савецкага Саюза, калі разарваліся ўсе, у тым ліку творчыя, сувязі, мелі разбуральную сілу. Спробы стварыць на руінах пакуль малавыніковыя. Сваім меркаваннем аб набалелым і бачаннем выйсця з тупіка з карэспандэнтам БЕЛТА падзяліліся старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі Мікалай Чаргінец і пісьменнік-фантаст, журналіст Анатоль Драздоў.
Анатоль Драздоў, аўтар 16 раманаў, 14 з якіх выдадзены, тлумачыць, што з развалам СССР змяніліся не толькі матэрыяльныя ўмовы, але і чытацкія густы. "І гэта было рэвалюцыйна. Многія пісьменнікі проста не маглі сябе знайсці. Не ведалі, што пісаць і для каго. Тыя, хто здолеў упісацца, у асноўным працуюць на ніве так званай камерцыйнай літаратуры. Гэта літаратура нядрэнная, але ў ёй пераважае рамесніцтва. З'яўляюцца творы на патрэбу публіцы. Калі ж паглядзець, што чытач шукае на кніжных паліцах, то гэта жаночы раман, жаночы дэтэктыў, фантастыка". Сур'ёзная літаратура, на думку Анатоля Драздова, запатрабавана вельмі мала, і працэс яе стварэння ніяк не стымулюецца. Заснаваны нейкія літаратурныя прэміі, напрыклад у Расіі. Але ў большасці выпадкаў вакол іх існуюць пэўныя кланы, адбываецца размеркаванне прэмій унутры свайго кола. Для літаратара, які выходзіць на міжнародны рынак, дабіцца поспеху, не ўступаючы ў групоўку, практычна немагчыма. Літаратурная супольнасць практычна ва ўсіх постсавецкіх краінах раздзелена. І Беларусь не выключэнне.
Відавочна і яшчэ адна праблема, без вырашэння якой немагчыма чакаць дастойнага выніку ад прадстаўнікоў пісьменніцкага цэха, гаворыць старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі Мікалай Чаргінец. Сёння страчаны прэстыж прафесіі. Самой па сабе прафесіі пісьменнік не існуе. Творчыя людзі зарабляюць сям'і на жыццё, працуючы, умоўна кажучы, грузчыкам, вартаўніком. Пра якую самааддачу можа ісці гаворка, калі чалавек бярэцца за пяро ад выпадку да выпадку?
У часы Савецкага Саюза пісьменнікі мелі дастойныя ганарары, ільготы па сацыяльнай абароне. Акрамя таго, членства ў Саюзе пісьменнікаў уключалася ў працоўны стаж. Напісаўшы адну кнігу і ўступіўшы ў прафесійны саюз, чалавек мог быць спакойны адносна сваёй будучыні. Сёння ж аўтар атрымлівае за сваю працу, на якую патрачана 3-5 гадоў, Br5-6 млн. Гэтыя грошы смехатворна малыя, лічыць Мікалай Чаргінец. "Калі патрэбна літаратура, трэба думаць, як стварыць прымальныя ўмовы, вядома, не ўшчамляючы інтарэсы людзей працы, якія стаяць ля станка. Магчыма, трэба прыдумаць спецыяльную надбаўку за якасць, класнасць. Я не прыхільнік колькасці, я выступаю за якасць", - сказаў кіраўнік Саюза пісьменнікаў. Гэта дасць магчымасць стымуляваць не толькі сталых аўтараў, але і маладыя таленты, а ў Беларусі такія ёсць.
Роля пісьменніка не зменшылася, перакананы Мікалай Чаргінец, наадварот, стала больш важнай. Сведчаннем таго служыць вынік анкетавання, якое правялі беларускія бібліятэкі па ініцыятыве Саюза пісьменнікаў. Кожная бібліятэка прадаставіла інфармацыю аб колькасці кніг 48 беларускіх аўтараў і запытаў на іх на працягу двух гадоў. "Гэта было своеасаблівае вызначэнне рэйтынгу пісьменнікаў. Аказалася, што кнігі названых літаратараў патрабавалі 2,5 млн разоў. Гаварыць аб тым, што цікавасць да твораў беларускіх аўтараў знізілася, я не стаў бы", - рэзюмаваў кіраўнік творчага саюза.
Іншая справа, што ў спісе апынуліся толькі імёны найбольш вядомых пісьменнікаў, у той час як да такіх адносяць сябе прыкладна 600 чалавек. Сапраўды працуюць некалькі дзясяткаў чалавек, а львіная частка - напісалі па кніжцы-другой.
Беларускім літаратарам трэба ісці ў масы, перакананы Мікалай Чаргінец. Ім неабходна выходзіць на тэлевізійную і іншыя пляцоўкі, каб мець магчымасць быць пачутымі патэнцыяльнымі чытачамі. Творчыя сустрэчы будуць садзейнічаць і папулярызацыі чытання. Нельга не ўлічваць, што змяніўся падыход да літаратуры. У часы СССР наяўнасць вялікай колькасці кніг у кватэры лічылася і добрым антуражам, і добрым густам. І вядома, адносіла гаспадара да кола чытачоў. Хоць гэта наўрад ці было так. Сёння ж людзі чытаюць у інтэрнэце. І кнігі ў тым ліку, якіх там вялізная колькасць. Дарэчы, прысутнасць твораў беларускіх пісьменнікаў у сусветнай сетцы за тры гады павялічана амаль у 30 разоў.
На думку Анатоля Драздова, неабходны план дзеянняў па папулярызацыі чытання ў краіне. У сучасным свеце ідзе засваенне інфармацыі, што мала мае дачыненне да чытання. Магчыма, творчыя дэсанты ў глыбінку, напрыклад, дапамогуць прыцягнуць моладзь да чытання кніг. "Трэба пісьменнікаў, як у былыя часы, заахвочваць ганарарам за выступленне ў сельскай бібліятэцы", - падзяліўся Анатоль Драздоў.
Пісьменнікі аднадушныя ў тым, што прынцыпова важна папаўняць бібліятэчныя фонды выданнямі айчынных аўтараў. Кніга коштам Br150-200 тыс. далёка не кожнаму па кішэні. Значыць, чытач павінен знайсці яе ў бібліятэцы. Як адзначыў Мікалай Чаргінец, прынятае дзяржаўнае рашэнне аб перадачы новых кніг у бібліятэкі дасць магчымасць больш поўна задавольваць запатрабаванні чытачоў.
Анатоль Драздоў упэўнены, што для прынцыповага вырашэння праблем неабходна прыняць, умоўна кажучы, праграму адраджэння літаратуры ў краіне. Добры вопыт, які можна выкарыстоўваць, напрацаваны ў сферы кіно. Дзейнічае дакладна прапісаны механізм фінансавання праектаў - на конкурснай аснове. І дзякуючы гэтаму кіно ў Беларусі ёсць, ёсць кінаасяроддзе. "Нягледзячы на крытыку, беларускія работы, у прыватнасці дакументальныя, атрымліваюць прызы на міжнароднай арэне. А дакументальнае кіно заўсёды ідзе наперадзе, потым ідзе ігравое. Так, даводзіцца выжываць, не без пытанняў да якасці работ. Але кінематограф ёсць. А літаратуры няма, таму што няма ствараючага асяроддзе дакумента", - сказаў Анатоль Драздоў.
Неабходны дакладны парадак фінансавання літаратурнай вытворчасці. Беларускі аўтар не згодны з распаўсюджанай думкай, што пісьменнік павінен ствараць бясплатна. "Сцвярджэнне, нібыта класікі стваралі па патрабаванні душы, памылковае. Гэта памылковая думка. Першым пісьменнікам, каму плацілі вялікія па тых часах грошы, быў Аляксандр Пушкін. Чэхаў, Някрасаў куплялі маёнткі за ганарары. Гэта была прафесія - вельмі прэстыжная і высокааплатная. Зразумела, геніі гэта заслужылі. Але і цяпер неабходны стымул, каб нарадзіліся дастойныя творы", - падкрэсліў прадстаўнік беларускага пісьменніцкага цэха.
У адрозненне ад кінематографа літаратурная вытворчасць запатрабуе ў дзясяткі разоў менш сродкаў, паколькі яна недарагая. Трэба ўкараніць практыку дзяржзаказаў, аб'явіўшы конкурс на стварэнне кніг на пэўную тэму. Прафесіянал упэўнены, што на першым ужо этапе - конкурсе сінопсісаў - адсеецца 90 працэнтаў заявак.
З тымі, хто прайшоў конкурс сінопсісаў, заключаецца дагавор на твор, які аўтар абавязуецца стварыць за год. Паводле слоў Анатоля Драздова, такі тэрмін дастатковы для напісання твора аб'ёмам 15 аўтарскіх аркушаў. Ці варта плаціць аўтару аванс, можна абмяркоўваць. Пасля завяршэння работы яе прымае камісія. Калі літаратурная праца добрая, то аўтар атрымлівае агавораную суму ў межах Br50-100 млн. Раман ідзе ў друк прыярытэтна і паступае ў продаж пры абавязковай умове закупкі яго бібліятэкамі. Гэта забяспечыць распаўсюджванне, астатні тыраж трэба рэалізаваць на рынку.
"Калі вынікам стане дзясятак новых твораў за год - гэта вельмі добра. Калі з гэтага дзясятка адна кніга будзе вышэй за сярэдні - зусім цудоўна. Каб была літаратура, патрэбна літаратурнае асяроддзе, чаго цяпер няма", - перакананы Анатоль Драздоў.
Ён расказаў аб ідэі, якая належыць расійскаму пісьменніку Міхаілу Ахманаву. Паводле задумы ў свабодным доступе ў інтэрнэце трэба размясціць усе кнігі, якія толькі пажадаюць аўтары. Ва ўмовах нашай краіны гэта асабліва важна для беларускамоўнай літаратуры. Чытачы могуць бясплатна скачваць іх. А за кожнае скачванне тэксту аўтар атрымлівае сімвалічную суму ад дзяржавы. Няхай усяго Br1 тыс. Пры ўсёй незатратнасці гэтага праекта будзе зразумела, хто ёсць хто, каго чытаюць. Рэалізацыя такога праекта дае магчымасць убачыць, наколькі запатрабаваны той ці іншы літаратар.
Анатоль Драздоў катэгарычна супраць разнастайных стыпендый, незаробленых грошай. Аднак трэба прадаставіць літаратарам магчымасць працаваць і зарабляць у адпаведнасці з затратамі. У Беларусі, на жаль, пакуль не развіта мецэнацтва, патрэбны пакаленні, каб такая з'ява сфарміравалася. На цяперашнім этапе без дзяржаўнай падтрымкі літаратуры не абысціся.
На думку Мікалая Чаргінца, беларусы абавязаны аксакалам Івану Шамякіну, Максіму Танку, Мікалаю Чыгрынаву, Петрусю Броўку, Васілю Быкаву: іх рукамі створаны беларускія "Ціхі Дон" і "Вайна і мір". Сучаснаму пісьменніку цяжка напісаць твор, які ўзрушыў бы. "Сёння ўжо недастаткова ўмець прыгожа апісаць прыроду. Сёння пісьменнік павінен крочыць у нагу з часам і з усім светам, які бурна развіваецца. Тыя, хто адстаў, рызыкуюць адстаць назаўсёды", - падкрэсліў старшыня Саюза пісьменнікаў Беларусі.
