Сямейныя традыцыі - фундамент дзяржавы. Гэты расказ аб тым, як на працягу практычна паўтара стагоддзя адна сямейная дынастыя прадаўжаецца моцнымі традыцыямі, стваральнай працай і сумесным захоўваннем памяці аб творчай спадчыне сусветна вядомага класіка беларускай паэзіі і літаратуры. Якуб Колас праслаўляў веліч беларускага народа, яго патрыятызм і гераізм, сямейныя каштоўнасці, адвечнае хараство беларускай прыроды, чароўнасць звычайных жыццёвых рэчаў, прысвяціўшы гэтаму ўсё жыццё. Практычна праз 140 гадоў пасля яго нараджэння праўнучка паэта, захавальніца фондаў Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа Васіліна Міцкевіч разам з дзяржавай і сям'ёй беражліва захоўвае яго творчую спадчыну, каб яна перадавалася з пакалення ў пакаленне. Сваіх дзяцей яна вучыць на прыкладах коласаўскіх герояў, прататыпамі многіх з якіх былі іх прапрадзеды.
Творчы цыкл аўтарскіх матэрыялаў пад агульнай назвай "Лёсы жанчын - лёс адзінай Беларусі" члена праўлення Беларускага саюза жанчын, журналіста Аліны Грышкевіч, што публікуецца ў Год народнага адзінства, 80-годдзя пачатку Вялікай Айчыннай вайны і 30-годдзя БСЖ, прадаўжаецца расказам Васіліны Міцкевіч аб непарушных сямейных каштоўнасцях і гісторыях, якія перадаюцца ўжо ў шостым пакаленні, аб малавядомых старонках сямейнага радаводу, а таксама аб унікальных экспанатах і невядомых раней архіўных знаходках. А яшчэ аб тым, як яна сама ў 10-м класе вырашыла змяніць бацькава прозвішча на прадзедава - Міцкевіч.
Пачатак жаночай лініі - з маці паэта
Аб творчасці Якуба Коласа мы больш ведаем са школьнай і ўніверсітэцкай праграм. Але наколькі яго творчасць - узор нацыянальных духоўных традыцый, настолькі асабістае жыццё - натхняльны прыклад цвёрдых сямейных каштоўнасцей і ўстояў, пра якія вядома далёка не ўсім.
Старонкі з жыцця песняра беларускага народа ў ракурсе пераемнасці для нашчадкаў у шасці пакаленнях - цэлая цудоўная гісторыя.
Асновы жаночай лініі ў багатай дынастыі прамых нашчадкаў генія беларускай паэзіі, несумненна, заклала яго маці - Ганна Лёсік. Якуб Колас (сапраўднае імя Канстанцін Міцкевіч) нарадзіўся 3 лістапада 1882 года ў Aкінчыцах, што пад Стоўбцамі, у сям'і лесніка Міхаіла Казіміравіча Міцкевіча, які служыў князю Радзівілу, і хатняй гаспадыні Ганны Лёсік.
Яна нарадзіла трынаццаць дзяцей, чацвёра з якіх, на жаль, памерлі ў маленстве. Паводле ўспамінаў, гэта была простая жанчына, якая не мела адукацыі, але надзвычай добрая, мудрая і сардэчная. На адзіным захаваным з той пары фота - погляд упэўненай у сабе, гордай беларускі, захавальніцы сямейнага ачага. Менавіта яна заклала асновы дабра, цвёрдасці духу і стойкасці ў пераадоленні жыццёвых цяжкасцей у свайго сына Канстанціна Міцкевіча, якіх на шляху будучага паэта было нямала.
Справа ўсяго жыцця
Цікава, што жонка паэта ў гэтай дзіўнай радаслоўнай таксама адкрываецца нам надзвычай моцнай і мудрай жанчынай. Муза і каханне ўсяго жыцця паэта Марыя Каменская адыграла каласальную ролю ў творчасці класіка і поўнасцю ўзяла на сябе ўсе бытавыя клопаты, падпарадкаваўшы рытм жыцця сямейства творчым інтарэсам генія.
Цяпер на яе раўняюцца сем праўнукаў і сем прапраўнукаў, сярод якіх восем дзяўчынак. Унікальная пераемнасць пакаленняў, дзе гісторыі жыцця і любові продкаў перадаюцца на працягу амаль паўтара стагоддзя.
Праўнучка Васіліна Міцкевіч у свае няпоўныя 38 гадоў ведае пра Якуба Коласа, мабыць, больш за многіх родных. І гэта нядзіўна, улічваючы, што маладая жанчына - галоўны захавальнік фондаў Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа, да таго ж кандыдат сацыялагічных навук.
Яе дочкі таксама носяць прозвішча прапрадзеда - гэта прапраўнучкі чатырохгадовая Наталля і васьмігадовая Юлія. Па традыцыі ў сям'і ўсе дзяўчынкі, нашчадкі Якуба Коласа, атрымліваюць у спадчыну прозвішча сусветна вядомага продка. Васьмігадовая Юлія ўпэўнена дэкламуе па-беларуску вершы знакамітага прапрадзеда. Дзеці змалку валодаюць беларускай мовай, на якой ствараў свае бессмяротныя творы Якуб Колас.
Дарэчы, паміж сабой у сям'і размаўляюць у асноўным па-беларуску. Жыве сям'я па суседстве з домам, дзе некалі жыў пясняр і ў якім цяпер размешчаны музей Якуба Коласа.
Справай усяго жыцця Васіліны Міцкевіч стала захаванне творчай спадчыны сваіх знакамітых прадзедаў - Якуба Коласа і Янкі Маўра. Паколькі абодва паэты былі звязаны сямейнымі вузамі дзякуючы дзецям, якія тайком ад бацькоў пажаніліся, нямала іх азадачыўшы.
Яна вельмі цікава расказвае легенды пра прадзеда, пачутыя ад дзядулі і бабулі. Вядома ж, многае з іх апісана ў кнігах, якія выдавалі і прадаўжаюць выдаваць нашчадкі Якуба Коласа, сярод якіх і Васіліна Міцкевіч і якія захоўваюцца ў дзяржаўных архівах. Але ёсць шмат дэталей і нюансаў, якія перадаюцца вусна.
Муза і каханне паэта Марыя Каменская
Лёсавызначальная сустрэча двух настаўнікаў адбылася ў Пінску. Ішоў 1912 год. Канстанцін Міцкевіч пасля заканчэння Нясвіжскай настаўніцкай семінарыі выкладаў на курсах павышэння кваліфікацыі для настаўнікаў, а ў Пінскай чыгуначнай школе ў пачатковых класах настаўнічала Марыя Каменская.
Заняткі для маладых настаўнікаў па ўдасканаленні педагагічнай работы праводзіў той раз Кастусь. Як прыгадвалі потым сваякі, будучы паэт адразу запрыкмеціў блакітнавокую дзяўчыну, якая збянтэжылася, злавіўшы яго прамы погляд. І нібы іскра прабегла паміж імі. Так, пераглядваючыся, саромеючыся, яны нібы ў думках злучыліся. А пасля ўрока малады выкладчык не стрымаўся, падышоў пазнаёміцца і падрадзіўся праводзіць сваю сімпатыю дадому.
Яны адразу ж знайшлі агульную мову - абодва выраслі ў простых сем'ях, спазналі з маленства цяжкую працу, абодва адукаваныя, што на той час было нячастай з'явай. Здавалася, яны створаны адзін для аднаго - настолькі былі падобныя іх погляды на жыццё. Сустрэчы, спатканні, паэтычныя прызнанні - усё гэта было так рамантычна, па-юнацку чыста і цудоўна. Жыццё, як чыстая рака, цякло плаўна і прыгожа. Тады Канстанцін яшчэ і меркаваць не мог, якую каласальную ролю ў яго творчасці адыграе гэта дзяўчына, якім непахісным маналітам і абаронцам стане ў яго няпростым пісьменніцкім жыцці і біяграфіі. А пакуль усё было лёгкім і натхнёна цудоўным, якім бывае толькі ў юнацтве.
Прапанова Марыі, ад якой паэт не змог адмовіцца
Аднак, як толькі справа даходзіла да сур'ёзнай размовы пра будучыню, паэту нібы нешта перашкаджала да канца выказацца і зрабіць тую самую запаветную прапанову, якую з такім хваляваннем чакаюць юныя дзяўчыны.
Напэўна, яшчэ доўга сціплы і крыху сарамлівы паэт толькі чытаў бы свае кранальныя вершаваныя прызнанні і гуляў з каханай пад квітнеючымі яблынямі, так і не адважваючыся сказаць самае патаемнае. Яны сустракаліся ўжо амаль год...
Марыя, бачачы відавочную сарамлівасць і шчырыя пачуцці юнака, якія падзяляла ўсім сэрцам, аднойчы па-простаму прапанавала: "Кастусь, можа хопіць нам хадзіць, давай пажэнімся".
Ад такой прапановы Кастусь, вядома ж, не мог адмовіцца. З яго нібы гара звалілася: дзяўчына, зрабіўшы прапанову, палегчыла для яго найцяжэйшую задачу.
Што цікава, затым, на працягу жыцця, Марыя з такой жа лёгкасцю брала на сябе многія жыццёвыя клопаты, па-жаночы мудра вызваляючы мужа ад непатрэбных яму бытавых клопатаў у імя стварэння неўміручых, як яна свята верыла, твораў.
Закаханае сэрца Марыі не памылілася - нават цяпер, праз амаль 140 гадоў з дня нараджэння паэта (гэта дата будзе адзначацца ў 2022 годзе) на вершах і паэмах Якуба Коласа вучыцца не адно пакаленне беларускіх школьнікаў і студэнтаў. Сваёй творчасцю ён як ніхто іншы ўславіў Беларусь і беларусаў.
А сэрца Канстанціна назаўсёды было аддадзена адзінай Марыі, пачуцці да якой пяшчотна і беражліва захоўвае яго любоўная лірыка. Дзяўчыне быў прысвечаны цэлы цыкл ранніх гарачых юнацкіх вершаў, запісная кніжка з якімі, на жаль, згубілася пры шматлікіх пераездах, і вершы гэтыя так і не былі апублікаваны. Хто ведае, магчыма, яны калі-небудзь усплывуць на сусветных аўкцыёнах...
А вось 13 дайшоўшых да нашых дзён вершаў песняра адназначна былі прысвечаны Марыі, гэтак жа, як і ўрывак паэмы "Рыбакова хата". У апавяданні "Туды, на Нёман!" прататыпамі галоўных герояў сталі сам Якуб Колас з жонкай і іх сынамі.
Хоць было і такое, што Марыя ці то жартам, ці то ўсур'ёз прыраўнавала свайго Кастуся да невядомай, як ёй падалося, натхняльніцы любоўных паэтычных радкоў і строга спытала, каму яны прысвечаны (у душы, вядома, ні ў чым не сумняваючыся). Паэт запэўніў, што гэта ўсё ў гонар яе, каханай Марусечкі, Марусенькі.
Праз дзесяцігоддзі Якуб Колас гаварыў, што ні разу не здрадзіў сваёй цудоўнай Марыі, хоць прадстаўніц прыгожай паловы чалавецтва, якія жадалі прыўдарыць за станістым і вядомым ужо ў маладосці паэтам, было хоць адбаўляй, а таму розных здагадак і фантазій наконт гэтага хапала.
За кожным вялікім мужчынам стаіць вялікая жанчына
Васіліна Міцкевіч гаворыць, што ўспаміны сваякоў і сяброў сям'і Якуба Коласа, як нішто іншае, сведчаць аб прыгажосці гэтых сямейных адносін.
"Яны ніколі не павышалі адзін на аднаго голасу, і, паводле расказаў, у поглядзе прадзеда на прабабку заўсёды праглядвалася каханне. Мой дзед, сын Якуба Коласа, заўсёды прыводзіў у прыклад Марыю Міцкевіч, якая ва ўсім была незаменнай апорай для мужа, захавальніцай сямейнага ачага, расказваў, як яна ўмела весці па жыцці ладдзю сямейных адносін, якой цудоўнай была гаспадыняй. Гэты прыклад вельмі паказальны для ўсіх нас. І гэтак жа, як мы нясём па жыцці творчасць нашага вялікага продка, так і традыцыі сямейных адносін імкнёмся захоўваць і перадаваць сваім дзецям. Мяне гэтаму вучылі з дзяцінства, за што я вельмі ўдзячна родным, цяпер я вучу дачок гэтым простым жыццёвым прамудрасцям", - гаворыць праўнучка паэта.
"За кожным вялікім мужчынам стаіць вялікая жанчына - гэта выказванне гаворыць само за сябе, - прадаўжае Васіліна Міцкевіч. - Яны разумелі адзін аднаго толькі з погляду, такая моцная нябачная сувязь была паміж закаханымі да канца іх жыцця".
Дарэчы, на сярэбраны юбілей вяселля Якуба Коласа з жонкай сярэдні сын Юрка (загінуў у першыя дні Вялікай Айчыннай вайны і магіла да гэтага часу не знойдзена) у якасці віншавальнага тоста падзякаваў бацькам, што яны ні разу ў жыцці не пасварыліся. Так, сапраўды, ва ўсіх трох сыноў Якуба Коласа было спакойнае, шчаслівае дзяцінства, якое ім падарылі бацькі.
Сямейны жаночы дыктат
Хоць сказаць, што Марыя была мяккай, нельга. Хутчэй наадварот, жонка Якуба Коласа прытрымлівалася строгасці і фактычна дыктатарскай дысцыпліны для дзяцей, асабліва калі бацька пісаў або адпачываў. У гэтым плане вельмі паказальныя ўспаміны аднаго з сыноў. Аднойчы яго выпадкова затрымала міліцыя - нібыта ён мог выкрасці чыйсьці кашалёк. Дзіця на працягу трох гадзін знаходзілася ў міліцыі, не смеючы патэлефанаваць дадому, каб утрэсці гэта непаразуменне, паколькі бацька ў гэты час адпачываў!
Вось такі быў жаночы дамастрой, усталяваны, здавалася б, ціхай і спакойнай маці. Дзеці ведалі сваё месца ў сям'і, іх задача была добра вучыцца, расці сумленнымі і добрапрыстойнымі. Менавіта такія сямейныя законы пераймалі дзеці, унукі, праўнукі, а цяпер і прапраўнукі Якуба Коласа. Яго не толькі творчыя, але і сямейныя ідэалы - бадай, добры прыклад для пераймання.
Такая жонка была паслана небам
Праўнучка расказвае далей пра сям'ю свайго знакамітага продка: "Сястра Коласа ў сваіх успамінах гаварыла, што калі б такая жонка не была паслана яму небам, то Якуб Колас і не стаў бы такім вялікім. Марыя была першым слухачом і чытачом, дарадцам і крытыкам паэта. Вось такі цікавы прыклад. Калі выдавалі другую рэдакцыю "Сымона-музыкі", яна дапамагала яму аднаўляць паэтычныя радкі (рукапіс выкралі разам з чамаданам у поездзе), паколькі многае ведала на памяць. Яму сапраўды пашанцавала з жонкай. Да яе вельмі па-добраму адносіўся і Янка Купала. Калі ён прыходзіў, то да яго візіту гаспадыня гатавала заліўную галаву рыбы, заліўны бачок парасяці, радавала яго любімымі стравамі".
Марыя Міцкевіч усё жыццё нібы абараняла каханага. У дзённіках паэт апісваў свае сны, у якіх яна паўставала яго абаронцай ад усяго дрэннага. А калі яе ў 1945 годзе не стала, ён напісаў: "Адчуваю сябе так, як бы мне адсеклі правую руку і адабралі палавіну душы. Для мяне яна была такой жанчынай, якая трапляецца адна на дзесяць тысяч. Яна была адзінай".
Міністр грыбной гаспадаркі
У шэрагу гэтых пачастункаў асобнае месца займалі грыбы, якія збіраў сам Якуб Колас.
Грыбныя мясціны ён ведаў не толькі ў родных Акінчыцах, але і ў Тальцы, дзе адпачываў і дзе нават падумваў пабудаваць дачу. На Нарач ён ездзіў у госці да сяброў Максіма Танка, Міхася Лынькова, дзе таксама любіў хадзіць па грыбы.
Пра яго дар знаходзіць мноства грыбоў у самых, здавалася б, негрыбных мясцінах хадзілі легенды. Рэкордам лічацца 500 баравікоў, сабраных за адзін дзень. Нездарма ён сам сябе жартам называў міністрам грыбной гаспадаркі.
Многім сябрам ён адпраўляў у падарунак грыбы, напрыклад, перакладчык Сяргей Гарадзецкі атрымліваў ад яго сушаныя баравікі.
"Затым мой дзед, г.зн. сын Коласа, вучыў нас, дзяцей, як збіраць грыбы, што ніколі нельга грыбніцу псаваць. Яе акуратна трэба зрэзаць, схаваць, каб і наступны год быў ураджайным, як гэта заўсёды рабіў і Якуб Колас. Вось праз такія, здавалася б, простыя рэчы перадаецца любоў і беражлівае стаўленне да прыроды, - гаворыць праўнучка паэта. - У нас у сям'і гэта любоў да грыбоў перадалася ўсім пакаленням. Пры дзядулі на Новы год абавязкова былі яго фірменныя салёныя грузды. Вельмі смачна ён гатаваў грыбную мачанку, наогул быў добрым поварам. Бліны са смажанымі каўбаскамі і рабрынкамі вельмі добра гатаваў".
"Дарэчы, Колас, калі адпачываў на Пухаўшчыне і хадзіў па грыбы, то сваім і вясковым дзецям прыносіў розныя карчы, падобныя ці то на Бабу-ягу, ці то на іншых казачных персанажаў. І мой дзядуля гэта пераняў. Ён у лесе заўсёды любіў запрыкмеціць і звярнуць увагу дзяцей на нейкія асаблівасці. Іх гэта заўсёды забаўляла, прывучала да творчай думкі, да таго, што прырода падказвае вобразы. Дарэчы, захапленне ціхім паляваннем перадалося і цяперашнім пакаленням Міцкевічаў, мы любім летняе і асенняе грыбное паляванне", - дзеліцца Васіліна Міцкевіч.
Дабрыня і міласэрнасць
Аб дабрыні і міласэрнасці сям'і Коласа хадзілі легенды. Так, з Курска, дзе яны знаходзіліся пасля Першай сусветнай вайны, ён з жонкай прывёз у Мінск выхаванку Вольгу Прачук. Дапамаглі ёй атрымаць адукацыю, уладкавацца ў жыцці. Жонка Коласа заўсёды марыла пра дачку - да трох сыноў, таму да дзяўчынкі адносілася вельмі цёпла.
У сям'і Коласа ў гады сталінскіх рэпрэсій больш за год жыў яшчэ адзін выхаванец, Юрка Лёсік. Гэта сын беларускага мовазнаўца Язэпа Лёсіка, "ворага народа", які прыходзіўся дзядзькам Якубу Коласу па матчынай лініі. Колас не пабаяўся ўзяць яго ў свой дом, хоць для яго сям'і гэта было небяспечна расправай. Па тым часе ўзяць у сям'ю сына "ворага народа" было вельмі рызыкоўна, паколькі ішлі ліхія 1930-я гады. Трэба было мець вялікую смеласць і любоў да людзей, каб здзейсніць такі ўчынак. Тут яшчэ праявілася і адзінства сям'і Коласа ў тым, што трэба было дапамагчы стаць на ногі маладому чалавеку, падтрымаць яго, нават рызыкуючы сваёй сям'ёй.
Дабрачынная дзейнасць сям'і Коласа
Сям'я Коласа была шырока вядома сваёй дабрачыннай дзейнасцю.
"У асабістым архіве паэта, які налічвае амаль 6 тыс. адзінак, шмат пісем з просьбай аб дапамозе. Шмат каму ён дапамагаў, быў добрым псіхолагам і разумеў, што калі да яго звяртаюцца, то дапамагчы трэба. Вось, напрыклад, піша сялянка, што ў яе прапала карова, карміцельніца для вясковай сям'і. Час быў галодны, і ён дапамог - купіў карову. Яшчэ ў адным пісьме хлопчык напісаў, што хоча іграць на баяне, а ў бацькоў няма грошай, і ён дапамог ажыццявіць гэту дзіцячую мару. У некага дах прадзіравіўся, у некага няма грошай на лякарствы - на такія простыя жыццёвыя просьбы Колас адгукаўся і многім дапамагаў. Пры гэтым не чакаючы, што грошы вернуць. Ён у такіх выпадках любіў гаварыць: "Аддасьце, калі бедным буду я", - прадаўжае расказваць яго праўнучка. - А колькі ўспамінаў студэнтаў, якіх ён падтрымліваў. Камусьці не хапала грошай на ежу, кнігі ды і проста да бацькоў з'ездзіць. Як паказваюць захаваныя квітанцыі, пераводы былі зусім незнаёмым людзям, у розныя гарады і вёскі. Істотнай была яго дапамога дзіцячым дамам - брэсцкаму, мінскаму і чавускаму. Дапамагаў і матэрыяльна, і маральна. Ён разумеў, што гэтым маленькім дзецям патрэбны клопат і ўвага, перапісваўся з імі. Яны да яго прыязджалі, ён іх настаўляў, па-бацькоўску вучыў розуму. Ёсць цэлы фотаальбом, які яны яму падарылі".
Свой першы ганарар ад паэмы "Сымон-музыка", якая, дарэчы, прысвечана моладзі, у 1920-я гады ён поўнасцю перадаў дзіцячаму дому, хоць сям'я паэта жыла не так ужо і багата. Гэта былі цяжкія для ўсіх гады.
"У Коласа, як і яго жонкі, было вельмі чулае і спагадлівае сэрца. Пра гэта сведчаць шматлікія ўспаміны пра яго. Па дарозе дадому з работы ён то пачастуе дзяцей цукеркамі, то, убачыўшы ў іх падраны мяч, падорыць ім затым новы. Ён адгукаўся на чужую бяду, чужыя праблемы. Яго прыклад паказальны. Не заганарыўся, стаўшы знакамітым, не счарсцвеў сэрцам, заўсёды памятаў пра сваё беднае дзяцінства. Гэта вучыць. Колькі дзесяцігоддзяў мінула, а гэта дабрыня актуальна. Яшчэ больш людзей пацягнулася да яго, калі ён стаў дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР і СССР, віцэ-прэзідэнтам Акадэміі навук, - прасілі дапамагчы, пачынаючы ад асвятлення вуліц да забеспячэння жыллём, то ўладкаваць у шпіталь, то дапамагчы з работай. Дзіўна, калі ў яго быў час усім гэтым займацца, усё гэта кантраляваць і вырашаць", - здзіўляецца з захапленнем праўнучка.
Памяць пра добрыя справы жыве ў пакаленнях і памяці і на іншых кантынентах. Зімой 2021 года прыйшло пісьмо з Таронта ад Яны Вільтоўскай, чые бацькі да вайны жылі па суседстве з Міцкевічамі на Вайсковым завулку, 3. Жыхарка Канады па расказах маці ведае аб цудоўнай сям'і Якуба Коласа, якая была па-сапраўднаму добрай, гасціннай і чулай да чужых праблем. Калі бацька Яны на другі дзень вайны пайшоў на фронт, а маці засталася дома з дзецьмі двух і сямі гадоў, то спагадлівая Марыя Міцкевіч адразу ж прапанавала разам паехаць у эвакуацыю.
Суседка, каб не стаць абузай, сціпла адмовілася. Яны сардэчна развіталіся і паехалі. Гэта быў трэці дзень вайны, 24 чэрвеня 1941 года. Маці Яны з дзецьмі пайшла наведаць знаёмых, а калі вярнулася назад, то ні яе дома, ні дома Якуба Коласа ўжо не было - на іх месцы была вялізная варонка ад разарванай бомбы. У жанчыны нічога не засталося, але яна была шчаслівая, што жывая і што суседзі своечасова паспелі паехаць... А вайна яшчэ толькі пачыналася...
Калекцыі з больш як 2 тыс. рукапісаў паэта
Васіліна Міцкевіч як захавальніца фондаў Дзяржаўнага літаратурна-мемарыяльнага музея Якуба Коласа любіць сваю працу.
Яна дзеліцца: "Гэта вельмі адказна: у фондах захоўваецца каля 37 тыс. музейных экспанатаў. Фонды велізарныя, яны размеркаваны па калекцыях. Вядома, самая галоўная для нас, - рукапісы класіка. У ёй, напрыклад, захоўваюцца рэдкія творы паэта канца XIX - пачатку XX стагоддзя. Калекцыя налічвае 2122 аўтографы. Самае каштоўнае, што пакінуў для нас класік, - творы, менавіта ў гэтай калекцыі беражліва захоўваюцца рукапісныя варыянты вершаў, паэм "Новая зямля", "Сымон-музыка", "Рыбакова хата", чарнавыя варыянты трылогіі "На ростанях", багатая эпісталярная спадчына класіка. Дарэчы, у 20-томным зборы твораў Якуба Коласа адлюстравана і вялікая работа даследчыкаў, якія кожны рукапіс праглядалі, аналізавалі, давалі каментарыі, адлюстроўвалі, якія праўкі былі ўнесены ў розных рэдакцыях. Паэт да рукапісаў адносіўся ўважліва, паколькі быў настаўнікам і разумеў, што яны павінны быць у поўным парадку. Ужо ў 1950-я гады, калі ў яго з'явіліся памочнікі, а ў іх ліку і беларускі паэт Максім Лужанін, які добра пячатаў на машынцы, стала лягчэй.
Задача галоўнага захавальніка фондаў - захоўванне, дакладная сістэматызацыя матэрыялаў усіх калекцый, пошук новых дакументаў, звязаных з жыццём і творчасцю класіка беларускай літаратуры.
Каліграфічны почырк
"У Якуба Коласа быў каліграфічны почырк, што добра відаць па рукапісах, - расказвае праўнучка. - Цяпер дзеці і студэнты так не пішуць. Калі бяру ў рукі аўтографы паэта, то разумею, што іх больш за сто гадоў таму пісаў мой прадзед, яго рука выводзіла гэтыя словы і, вядома ж, заўсёды адчуваю хваляванне. Дарэчы, паэт шмат увагі ўдзяляў збору фальклору. Захавалася вялікая колькасць пісем паэта да сяброў-пісьменнікаў, сваякоў, у якіх прасочваецца шчырасць і глыбіня яго душы, непадробная цікавасць. Чытаючы пісьмы, быццам чуеш голас Коласа, адчуваеш яго перажыванні, здагадваешся пра яго мары. Гэта нібы размова праз стагоддзі - пра здароўе, надвор'е, творчыя планы, прадбачанне, пра тое, што атрымліваецца ці не атрымліваецца".
Пісьмы да жонкі Янкі Купалы
Яна не перастае здзіўляцца, як наогул хапала часу пісаць столькі пісем, столькі ўвагі ўдзяляць людзям: "Захавалася перапіска (чатыры пісьмы) Якуба Коласа з жонкай Янкі Купалы Уладзіславай Луцэвіч. Пісьмы паказваюць, наколькі блізка да сэрца ён прымаў чужыя праблемы. Колас пісаў з Ташкента, імкнучыся падтрымаць удаву сябра ў сувязі са смерцю Янкі Купалы і выказваючы ўласныя перажыванні ад страты сябра: "Мне так пуста ў жыцці без яго".
А вось жартоўнае і вельмі шчырае пісьмо-віншаванне ёй:
"Дарагую Уладзіславу Францаўну шчыра вітаю з капою гадоў!
Капа - шэсцьдзесят гадкоў-снапкоў.
Жадаю яшчэ шмат гадкоў жыць на свеце, ну, яшчэ адну капу.
Моцна цалую. Якуб Колас".
Дарэчы, як ішлі па жыцці два паэты, гэтак жа сябруюць цяпер і два музеі - Якуба Коласа і Янкі Купалы.
"У іншых славянскіх літаратурах няма такога прыкладу, каб два пісьменнікі, два класікі, два нацыянальныя сімвалы так ішлі па жыцці, так сябравалі і дапаўнялі адзін аднаго, як Якуб Колас і Янка Купала, - разважае Васіліна Міцкевіч. - Мы прадаўжаем гэтыя традыцыі".
Захаваліся таксама пісьмы паэта да пісьменнікаў Петруся Броўкі, Міхася Лынькова, Пятра Глебкі, Янкі Маўра, сям'і Максіма і Гаўрылы Гарэцкіх (дарэчы, з сям'ёй Гарэцкіх Міцкевічы сябруюць ужо ў чатырох пакаленнях).
У фондах музея - сем вельмі кранальных пісем да дачкі публіцыста, перакладчыка Францішка Грышкевіча - да маладой паэтэсы, вучаніцы пачатковай школы Рагнеды Грышкевіч. Ён дае вельмі паважлівыя парады дзяўчынцы, як ёй пісаць, на што звяртаць увагу. "Пішыце мне, у вас ёсць усе даныя, каб стаць выдатнай паэтэсай", - раіў ён дзяўчынцы. Ці паслухалася яны парады, невядома. Але яго павага да асобы творчай дзяўчынкі і яе творчых імкненняў захапляе.
Як расказваюць коласазнаўцы, ён наогул вельмі ўважліва адносіўся да маладых паэтаў, не крытыкаваў іх, а даваў пазітыўныя парады, рэкамендаваў больш чытаць, больш унікаць у тэму. Заўсёды заставаўся сапраўдным настаўнікам.
Коласаўская руплівасць
У Васіліны Міцкевіч у характары такая ж коласаўская стараннасць, працавітасць.
"Калі працуеш з рукапісамі і эпісталярным жанрам, то разумееш, якім працавітым быў Якуб Колас. Таму што ў пасляваенныя гады літаратурная праца не была для яго асноўнай. Ён ужо быў у шматлікіх камісіях, у тым ліку па дзяржаўных прэміях па літаратуры, быў віцэ-прэзідэнтам Акадэміі навук, дэпутатам Вярхоўнага Савета БССР і СССР. Гэта столькі пасад і столькі адказнай работы, - прадаўжае праўнучка. - Нездарма ён у апошнім пісьме свайму сябру перакладчыку Яўгену Мазалькову пісаў: "Я толькі на пяцьдзясят працэнтаў пісьменнік, а на астатнія ты сам ведаеш хто". Шмат часу і намаганняў адымала грамадская дзейнасць, розныя пасяджэнні. У сваіх пісьмах ён любіў дзяліцца пачуццямі, уражаннямі, жыццёвымі справамі, паколькі гэта давала выхад эмоцыям. Чытаючы іх, разумееш тыя высокія духоўныя каштоўнасці, якія былі галоўнымі для паэта. Ён пісаў пісьмы сябрам, перакладчыкам, родным. Пісаў пра здароўе, творчыя планы, пераклады, не баяўся падзяліцца разважаннямі, што не атрымліваецца. Чытаючы, я разумею, што гэта трэба перадаваць унукам і праўнукам, бо гэта размова, дыялог пакаленняў".
Лісты Якуба Коласа сабраны ў трох тамах 20-томнага збору твораў - 400 старонак пісем, якія сведчаць пра яго ўважлівыя адносіны да людзей, да іх пачуццяў.
Родныя прадаўжаюць карпатлівыя даследаванні
Родныя паэта праводзяць каласальную даследчую і выдавецкую дзейнасць. Цяпер рыхтуецца кніга малодшага брата Якуба Коласа Міхася Міцкевіча (творчы псеўданім Антось Галіна) і яго пераклад Евангелля на беларускую мову.
Сваякі працуюць над многімі кнігамі, прысвечанымі Коласу і яго сям'і. Так, кніга "Апалены золак. Слова пра Юрку, Коласава сына" - сумесная работа сына паэта Міхася Міцкевіча і вядомага беларускага паэта Мікалая Мятліцкага і прысвечана сярэдняму сыну Коласа Юрку, які загінуў у верасні 1941 года. Кніга выйшла ў 2013 годзе ў выдавецкім доме "Звязда".
Яшчэ адна кніга сямейнага аўтарства "Доўгая дарога ад дома Янкі Маўра да дома Якуба Коласа", дзе шмат цікавых фактаў пра сваяцтва і жыццё двух вядомых пісьменнікаў. Яе аўтар - дачка Янкі Маўра, нявестка Якуба Коласа Наталля Міцкевіч.
Многія выданні сталі настольнымі для коласазнаўцаў - кнігі старэйшага і малодшага сыноў Данілы Міцкевіча "Любіць і помніць" (першы дырэктар музея) і Міхася Міцкевіча "Пад бацькоўскім дахам".
Васіліна Міцкевіч таксама сур'ёзна займаецца даследчай работай. Руплівасць ёсць у яе характары, якую заклаў прадзед, яна даследуе і захоўвае яго спадчыну. Яна не лічыць, што ведае абсалютна ўсё пра Якуба Коласа, хутчэй ўпэўнена, што многае яшчэ трэба будзе даследаваць, знайсці.
У 2020 годзе яна знайшла невядомыя раней аўтографы Якуба Коласа Міхаілу Шолахаву і Аляксандру Твардоўскаму. А колькі яшчэ адкрыццяў наперадзе...
"Цяпер мы таксама працуем над кнігамі перакладаў Якуба Коласа на англійскую мову, - прадаўжае яна. - Была такая выдатная перакладчыца і паэтэса Вера Рыч, якая перакладала Коласа, Купалу, Багдановіча. Дарэчы, яна неяк прыязджала ў Мінск, гасцявала ў нас дома. У мінулым годзе выйшла яе кніга перакладаў вершаў на англійскую. Туды ўвайшлі выбраныя творы Коласа. Яна мела намер перакласці ўсю "Новую зямлю" на англійскую і "Сымона-музыку", але не паспела гэта зрабіць. Гэта вельмі цяжкая праца. У перакладах Вера Рыч здолела перадаць не проста сэнс, але і рытміку "Новай зямлі", што, дарэчы, вельмі і вельмі складана".
Сям'я займаецца новымі даследаваннямі, знаходзіць новыя ўнікальныя старонкі біяграфіі і творчасці, якія нібы невычэрпная крыніца духоўнасці і бязмежнай любові да беларускай зямлі.
"Ясная зорка Якуба Коласа"
У гэты, 2021-ы, - год 130-годдзя з дня нараджэння Марыі Міцкевіч - яе нашчадкі падрыхтавалі і прысвяцілі ёй кнігу. Гэта сумесная праца Веры і Васіліны Міцкевіч - унучкі і праўнучкі паэта. Васіліна працавала ў фондах музея, яе цётка Вера Міцкевіч - у сямейным архіве. "Ясная зорка Якуба Коласа" - пад такой рабочай назвай кніга павінна выйсці ў выдавецтве "Мастацкая літаратура". На жаль, апублікаваць яе пакуль не ўдалося. "Думаю, атрымалася цікава, бо ўпершыню сабрана разам усё, што датычыцца вобраза жонкі Якуба Коласа - радавод, успаміны старэйшага і малодшага сыноў, неапублікаваныя раней пісьмы. Пісьмы Марыі Міцкевіч да сяброўкі - жонкі Янкі Купалы, сясцёр Якуба Коласа", - расказвае Васіліна Міцкевіч.
Паводле ўспамінаў Петруся Броўкі, змешчаных у кнізе, "выключнай душы была сяброўка жыцця Якуба Коласа". "У іх доме заўсёды захоўваўся ўклад працавітай, добрасардэчнай сям'і, якая сапраўды ўвабрала ў сябе ўсё лепшае, што атрымала ад свайго народа", - пісаў ён.
З успамінаў Заіра Азгура: "Вось і дом, акружаны велізарным яблыневым садам: тут жыве Якуб Колас... Мы ўбачылі дзівоснай красы жанчыну. Глыбінёй вачэй, нейкім асаблівым праяўленнем дабрыні і сардэчнасці яна нагадала мне мадонну. Гэта была Марыя Дзмітрыеўна, жонка Якуба Коласа. Вельмі ветлівая, з цудоўным па сваёй інтанацыі грудным голасам. Яна запрасіла нас сесці за стол і падмацавацца. Нам прынеслі закуску і гарбату... Я адразу адчуў нейкую асаблівую атмасферу, нейкі асаблівы сямейны клімат гэтага дома... У гэтай жанчыны быў прыгожы твар простага ў сваіх словах і ўчынках чалавека. Прывабна простага... Аднойчы я глядзеў на яе, сачыў за тым, як грацыёзна і з пачуццём пэўнай асаблівай гаспадарскай годнасці спраўлялася Марыя Дзмітрыеўна ля сталовага стала, і раптам мне падумалася вось пра што. Разумеючы значэнне і ролю свайго мужа ў беларускай культуры, яна і думкі не дапускае, што парог яго дома можа пераступіць чалавек, які не заслугоўвае павагі... Марыя Дзмітрыеўна была адорана талентам, магчыма, зусім рэдкім. Неназойліва і арганічна такія натуры прымаюць на сябе ролю спадарожніка генія. Гучна гаворачы, Музы паэта. У паўсядзённым жыцці Марыя Дзмітрыеўна была жыццярадаснай нават не ў вельмі вясёлую пару, эканомнай і шчодрай, сціплай і непахіснай у сваіх перакананнях, чулай да настрою госця і недакучлівай у гутарцы. На кухні яна тварыла цуды: смажыла, варыла, перамешвала, налівала, саліла - і пах сытных страў абяцаў усім добры абед або вячэру. У пакоях - цішыня... Не аднойчы я, назіраючы за Канстанцінам Міхайлавічам, як мастак, як скульптар, якому наканавана адлюстраваць у партрэце аблічча гэтага чалавека, заўважаў... Не, дакладней будзе сказаць - лавіў яго погляд у бок жонкі. Не скажу, быццам у яго ў такія хвіліны былі вочы закаханага, па-юнацку зачараванага. Аднак нешта незвычайна ласкавае тады ўспыхвала ў іх. Часам мне здавалася, што так глядзіць на мадонну чалавек, які верыць, што яна - Маці Божая... Марыя Дзмітрыеўна, як я ўпэўнены, надзіва рана адчула тую вялікую місію, якую ўсклаў на Кастуся Міцкевіча беларускі народ. Яны ж і пасябравалі і пакахалі адзін аднаго тады, калі яго паэтычнае імя ўжо стала ўпоравень з імем Янкі Купалы...
Не, яна ніколі не паказвала, што ведае і цэніць становішча свайго мужа, яго сацыяльнае прызнанне і яго аўтарытэт. Нічога кідкага ў ёй не было. Толькі гэты погляд разумных і чулых вачэй. Толькі гэты прыглушаны, але і ўпэўнены голас. Гэта прыемная і адкрытая ўсмешка... Інтэлігентная жанчына з высокім духоўным светам. Без забабонаў і фанабэрыстасці. Светлая... Марыя Дзмітрыеўна Каменская-Міцкевіч... Захавальніца коласаўскага ачага".
А вось што ўзгадваў малодшы сын Якуба Коласа пра маці, якая, паводле яго слоў, была самым строгім чалавекам у сям'і: "Яна прайшла вельмі суровую школу ў жорсткай, але справядлівай ігуменні і на ўсё жыццё засвоіла хрысціянскія каштоўнасці: сумленнасць, справядлівасць, гуманнасць. Маці сачыла за нашай вучобай, паводзінамі і ўстанаўлівала, можна сказаць, дамастроеўскі рэжым. У час работы і асабліва адпачынку бацькі ў доме павінна была быць поўная цішыня".
У школу - цераз плошчу імя свайго прадзеда
"З дзіцячых гадоў я ведала, што Якуб Колас - вядомы беларускі пісьменнік і мой прадзед. Дастаткова свядома я гэта стала ўспрымаць недзе ў пачатковай школе. Дарэчы, у пачатковыя класы я хадзіла праз плошчу Якуба Коласа, кожны раз у думках вітаючы яго раніцамі, чым вельмі ганарылася. Для мяне вялікі гонар быць сваячкай такога важнага для краіны чалавека. І па меры майго сталення расло адчуванне, што ў памяць пра яго я павінна добра вучыцца, шмат ведаць, чаго-небудзь дасягнуць, прадаўжаць яго традыцыі, - гаворыць Васіліна Міцкевіч. - Аднакласнікі нават дапусціць меркавання не маглі пра маю роднасную сувязь з паэтам. Тым больш што ў сям'і мне бабуля з дзядулем з маленства нястомна ўнушалі, што не трэба хваліцца, трэба быць сціплай, з павагай ставіцца да добрых якасцей і недахопаў іншых. Колькі сябе помню, дзядуля вучыў ніколі не выстаўляцца на першы план, сціпла ганарыцца каранямі. І першай я ніколі не гаварыла, што я, маўляў, праўнучка Якуба Коласа. Гэтыя простыя коласаўскія запаведзі мне перайшлі ад сына Коласа, гэта значыць ад майго дзеда. А я ў сваю чаргу вучу гэтым якасцям сваіх дачушак. Колас сам па сабе быў вельмі сціплым чалавекам, не ганарлівым, і гэтаму вучыў дзяцей. І гэта перадалося нам праз пакаленні. Наогул у школе ў мяне было іншае прозвішча, прозвішча бацькі - Федчанка, як і мой брат-блізня Васіль. Я ўдзельнічала ў розных школьных і рэспубліканскіх канферэнцыях, пісала сачыненні аб творчасці прадзеда. Паступова расло жаданне перадаць равеснікам, іншым людзям, якім быў у жыцці вялікі паэт, якімі былі яго ідэалы".
У сям'і прозвішча Міцкевіч перадаецца па жаночай лініі
Прозвішча Міцкевіч са сваякоў Якуба Коласа цяпер носяць прыкладна 17 чалавек.Васіліна дзеліцца: "Калі скончыла дзясяты клас школы, то памяняла сваё прозвішча на Міцкевіч. Бацька быў не супраць, паколькі двое сыноў былі на яго прозвішчы. Дарэчы, з першага разу прозвішча мне не памянялі. Давялося затым ісці разам з дзедам, які напісаў заяву, з якім мы потым накіраваліся ў загс. Я гэта добра помню, як ён напісаў: "Мая ўнучка - спадчынніца Якуба Коласа, і хачу, каб яе прозвішча было Міцкевіч". Пасля гэтага яго просьба была выканана.
Калі Васіліна выходзіла замуж, то свайго выбранніка адразу папярэдзіла, што застанецца з прозвішчам прадзеда. І калі народзяцца дзяўчынкі, то будуць таксама Міцкевіч, а калі хлопчыкі - то з прозвішчам мужа.
Будучы муж зрабіў ёй прапанову праз месяц пасля знаёмства. Яна не была гатова да такога нечаканага павароту падзей і мякка адказала, што зусім яго не ведае, і прапанавала прыгледзецца, ці падыходзяць яны адзін аднаму, памятаючы перадаваемыя з пакалення ў пакаленне прадзедавы запаведзі пра моцную і дружную сям'ю. Гэта сям'я нібы ўзор сямейнага жыцця для ўсіх пакаленняў Міцкевічаў.
"Увогуле, прыглядаліся два гады, сустракаліся. Добра пазналі адзін аднаго. Сям'я ж павінна быць як адна каманда. Павінны разумець адзін аднаго. Часу няма на высвятленне, хто галоўны. Гэта таксама рыса, якая перадаецца ў нас з пакалення ў пакаленне, - не высвятляць, хто важнейшы ў сям'і, а дапамагаць і падтрымліваць адзін аднаго", - дзеліцца Васіліна Міцкевіч.
У кожным пакаленні - настаўнікі
Якуб Колас і яго жонка былі настаўнікамі. Ён - настаўнікам беларускай мовы ў пачатковай школе і тэхнікуме, у 1923-1926 гадах выкладаў у БДУ. Так склалася, што практычна ў кожным наступным пакаленні дынастыі Міцкевічаў абавязкова былі настаўнікі або выкладчыкі, хоць яны і не былі філолагамі па адукацыі, акрамя ўнука Якуба Коласа, яго поўнага цёзкі - Канстанціна Міхайлавіча Міцкевіча, выкладчыка беларускай мовы ў БНТУ."Я скончыла факультэт філасофіі і сацыяльных навук БДУ і некаторы час выкладала. Таму, можна сказаць, таксама пайшла па слядах прадзеда", - расказвае Васіліна Міцкевіч.
Ад Якуба Коласа ёй перадаўся спакойны і разважлівы характар. А вось кучаравыя валасы - ад другога прадзеда, Янкі Маўра.
Пра мару стаць знакамітай паэтэсай
На амаль паўтарастагадовай гісторыі адной беларускай сям'і, сям'і нацыянальнага беларускага героя, яскрава прасочваецца стваральная праца, пераемнасць сямейных традыцый і духоўных каштоўнасцей нашага народа.Фота Ягора ПАЎЛЮШЧЫКА,
БЕЛТА.-0-
