Штуршком да падрыхтоўкі гэтага артыкула стала нарада ў Прэзідэнта Беларусі ў апошні дзень мая, якая была прысвечана ўдасканаленню інфармацыйнай палітыкі. Гэта пытанне Прэзідэнт разглядае як важнейшы элемент стратэгіі процідзеяння сучасным пагрозам у сферы нацыянальнай бяспекі. Канстатуючы, што калектыўны Захад спрабуе ўздзейнічаць на Беларусь з выкарыстаннем псіхалагічных аперацый і методык уплыву на свядомасць людзей, Прэзідэнт нацэльвае вертыкаль улады на правядзенне рэальных інфармацыйных мерапрыемстваў, якія дазволяць нам звесці на нішто дэструктыўнае ўздзеянне варожай прапаганды.
З майго пункту гледжання, выкананне пастаўленай задачы патрабуе ад усіх узроўняў інфармацыйнай вертыкалі адэкватнага разумення, з якімі тэхналогіямі мы сутыкаемся і як змяніўся характар інфармацыйнага проціборства за апошнія дзесяцігоддзі.
У другой палавіне 20 стагоддзя немагчымасць прамога ўзброенага сутыкнення паміж звышдзяржавамі, што магло перарасці ў маштабную ядзерную вайну, дало штуршок развіццю проціборства на ўзроўні каштоўнасцей і ідэй. І з самага пачатку, як гэта ні сумна, новая спіраль канфрантацыі стала "барацьбой без правіл".
На пачатковым этапе такое процістаянне было накіравана на забеспячэнне кантролю за каналамі распаўсюджвання інфармацыі. Дастаткова ўспомніць дзейнасць радыёстанцый "Голас Амерыкі", "Свабодная Еўропа", "Нямецкая хваля".
Хутка ацаніўшы патэнцыяльныя выйгрышы, ужо з сярэдзіны 20 стагоддзя кіруючыя колы на Захадзе пачалі выдзяляць вялізныя грошы на фінансаванне работ па ўдасканаленні тэхналогій інфармацыйнага ўздзеяння на шырокія чалавечыя масы для маніпулятыўнага кантролю за іх паводзінамі. Такія тэхналогіі атрымалі назву кагнітыўных.
Цікава, што гэтыя тэхналогіі планавалася прымяняць не толькі адносна насельніцтва краін-праціўнікаў. Кантролю над уласным насельніцтвам заходнія эліты заўсёды аддавалі нават больш высокі прыярытэт.
У аснове гэтых даследаванняў было вывучэнне законаў чалавечай псіхалогіі. Выкарыстоўваючы прынцыпы работы чалавечага мозгу, працэсы атрымання і апрацоўкі інфармацыі, што паступае ў свядомасць, даследчыкі вучыліся ўкараняць у свядомасць людзей патрэбныя ім погляды і каштоўнасці. Даследаванні вельмі хутка выявілі недасканаласць і хібы прыроднага чалавечага мыслення і менавіта гэта забяспечыла прарыў у эфектыўнасці ствараемых тэхналогій.
Дадатковыя магчымасці з'явіліся таксама дзякуючы развіццю камп'ютарнай тэхнікі, стварэнню глабальнай інтэрнэт-прасторы, якая забяспечыла пранікненне ІКТ ва ўсе сферы сацыяльнага і асабістага жыцця. У выніку чалавек стаў аб'ектам пастаяннага інфармацыйнага ўздзеяння.
Стымулам для выхаду кагнітыўных тэхналогій на новы якасны ўзровень стала перспектыва стварэння штучнага інтэлекту (ШІ). Гэта задача ў асноўным вырашаецца праз алгарытмізацыю механізмаў чалавечага мыслення і ўспрымання.
Узнікае веданне двайнога прымянення. З этычнага пункту гледжання гэта сітуацыя нагадвае гісторыю вывучэння працэсу кіравання ядзернай рэакцыяй. Амаль адначасова была створана ядзерная бомба для знішчэння і атамная станцыя, як магутная крыніца электрычнай энергіі для стварэння. Хачу нагадаць, што атамную бомбу стварылі ЗША, а першая атамная станцыя была пабудавана ў СССР.
З тэхналогіямі, заснаванымі на выкарыстанні чалавечага мыслення, мы зноў сутыкаемся з аналагічнай сітуацыяй. Гэтыя тэхналогіі могуць быць выкарыстаны для падпарадкавання чалавека, а могуць прымяняцца для стварэння ШІ для вызвалення чалавека ад руцінных спраў.
І, несумненна, мы ўжо становімся сведкамі выкарыстання абедзвюх гэтых магчымасцей. У прыватнасці, сур'ёзны ўклад у гэтай галіне ўнеслі даследаванні нейрафізіёлагаў. Гэтыя спецыялісты звярнулі ўвагу, што толькі 15 працэнтаў людзей успрымаюць новую інфармацыю праз лагічны аналіз, інакш кажучы, рацыянальным метадам. Пераважная большасць людзей, больш за 70 працэнтаў, у ацэнцы дакладнасці аддаюць перавагу арыентацыі на дамінуючае меркаванне іншых. Яны засвойваюць такія меркаванні без крытычнай ацэнкі іх зместу.
Для кіравання гэтымі тыпамі ўспрымання патрэбны розныя прыёмы.
Так, для рацыянальнай меншасці распрацаваны тэхналогіі дэстабілізацыі работы лагічных цэнтраў мозгу. Дасягаецца гэта праз выкарыстанне эмоцый. Павышаны эмацыянальны фон на пэўны час блакіруе цэнтры логікі і прымушае чалавека рабіць памылкі. Але эфект мае кароткатэрміновы характар. Нам усім гэта добра вядома праз вельмі старое правіла, пра якое гаварылі яшчэ нашы бабулі: калі ты ўсхваляваны, то найперш, чым адказаць, палічы да дзесяці.
Для дасягнення больш устойлівага эфекту на людзей аказваюць інфармацыйны націск - паток навін перагружае мозг, забівае каналы ўспрымання. Адначасова чалавеку навязваецца стэрэатып - кампетэнтны чалавек абавязаны мець уласнае меркаванне. У выніку нават рацыянальны чалавек становіцца кіруемым проста таму, што дынаміка інфармацыйнага асяроддзя перавышае мяжу яго інтэлектуальных і рацыянальных магчымасцей.
Для большасці нават гэтага не патрэбна. Іх успрыманне апрацоўваюць спецыяльна абучаныя і праплачаныя лідары грамадскай думкі. І дзякуючы ўбудаваным у іх мысленне мадэлям большасць людзей успрымаюць прапануемыя гісторыі як дамінуючую рэальнасць. Ім аблягчаюць прыняцце імплантаванай інфармацыі, суправаджаючы гэты працэс наведзенымі эмацыянальнымі перажываннямі, якія маюць пазітыўны характар (пазітыўная эмацыянальная стымуляцыя).
У выніку адбываецца страта аргументаванага прыватнага меркавання. Сістэма не дазваляе чалавеку мець меркаванне адрознае ад спрошчанага меркавання большасці.
Калі ў такім асяроддзі, наперакор усяму, "выжываюць" нязгодныя інтэлектуалы, якія аказваюцца здольны супраціўляцца інфармацыйнаму націску, то на іх накіроўваюць цкаванне і ганьбаванне (негатыўная эмацыянальная стымуляцыя).
Вядома, апісаныя мною механізмы - гэта толькі частка прыёмаў і тэхналогій. Інструментарый кагнітыўнай апрацоўкі свядомасці ўжо вельмі багаты і пастаянна пашыраецца.
Сёння мы знаходзімся на этапе выхаду на новы якасны ўзровень, які зробіць гэтыя тэхналогіі яшчэ больш эфектыўнымі і ўсюдыіснымі.
Перш за ўсё гэта забяспечваецца працэсамі трансфармацыі мыслення чалавека на фізіялагічным узроўні. Мозг чалавека вельмі пластычны. Ён прыстасоўваецца да характарыстык знешняга асяроддзя.
Дамінаванне інтэнсіўных інфармацыйных патокаў у нашай штодзённай рэальнасці ўжо трансфармуе структуру чалавечай памяці. Калі раней людзі запаміналі даныя і іх узаемасувязь, то сёння становіцца важней проста запомніць, дзе гэту інфармацыю можна знайсці.
Перагрузка магчымасці чалавечага мозгу ўспрымаць інфармацыю прыводзіць да змяненняў у здольнасці чалавека канцэнтраваць увагу на адным прадмеце працяглы час. Мы сутыкаемся з феноменам "пырхаючай" увагі, якая пераскоквае з тэмы на тэму, не дазваляючы крытычна ацаніць дакладнасць інфармацыі або ўтрымаць увагу на сапраўды важнай тэме!
Такім чынам праз падаўленне ахоўных механізмаў, якія дазваляюць ацэньваць рэальнасць, аўдыторыя вучыцца некрытычнаму ўспрыманню любой распаўсюджанай інфармацыі.
У аналагічным рэчышчы мяняецца сістэма адукацыі. Масавая адукацыя не толькі на ўзроўні тэхнічных сярэдніх школ, але ўжо і на ўзроўні бакалаўрыята ставіць сваёй задачай навучыць чалавека пэўнаму набору прафесійных навыкаў і спецыялізаваных прыёмаў. Такі падыход фарміруе "абслуговага чалавека". Ён добра і якасна выконвае свой спецыялізаваны набор дзеянняў, нават не задумваючыся пра базавыя прынцыпы пабудовы ўсёй сістэмы.
Яго вучаць не думаць, а дзейнічаць. Адбываецца падмена. Замест чалавека-творцы сістэма выхоўвае вузкаспецыялізаванага эфектыўнага менеджара. Для вырашэння ўтылітарных задач гэта прымальна і апраўдвае сябе. Але на ўзроўні агульных сэнсаў успрыманне такога чалавека абмежавана, паколькі ён вымушаны кіравацца спрошчанай карцінай свету.
У такой сістэме чалавек, які ўсведамляе прычынна-следчыя сувязі навакольнага свету, проста знікае. Хоць дакладней сказаць, што такія навыкі проста выключаюцца ў шырокіх мас і становяцца ўласцівасцю кіруючай эліты. Так непрыкметна ўмацоўваецца няроўнасць людзей па змесце і якасці навыкаў.
Тут трэба зрабіць агаворку. І раней веды былі ўласцівасцю выбраных. Толькі развіццё нашай цывілізацыі ішло ў напрамку павелічэння колькасці гэтых выбраных. І гэта лічылася правільным і справядлівым. А цяпер гэты працэс пакрысе паварочваюць назад!
Другі важны зрух датычыцца мадэлей навучання. Акцэнт робіцца на гульнявыя прыёмы, якія дазваляюць зачапіць цікавасць вучня і аблягчыць запамінанне новага матэрыялу. У гэтым падыходзе няма нічога дрэннага. Але толькі пры ўмове, калі ў працэсе навучання аднолькавая ўвага ўдзяляецца развіццю валявых якасцей чалавека. Спасціжэнне новага немагчыма без канцэнтрацыі ўвагі і намаганняў. У аснове працэсу пазнання - воля, прымяненне якой аблягчаецца гульнёй. Але гульня без волі фарміруе чалавека, які не здольны да актыўных самастойных дзеянняў. Што па ўсёй бачнасці і з'яўляецца мэтай элітнага кантролю над шырокімі масамі.
Тут вельмі важна звярнуць увагу на адну вельмі небяспечную асіметрыю падыходаў.
Быць вядомым і залежным лёгка і эмацыянальна прыемна. Дастаткова проста расслабіць свядомасць і плыць па цячэнні.
Мець уласнае меркаванне цяжка. Трэба вучыцца крытычнаму ўспрыманню рэальнасці, трэба канцэнтраваць увагу і ажыццяўляць работу розуму, якая патрабуе сур'ёзных валявых намаганняў.
Тут напрошваецца палохаючая аналогія - пачынаць ужываць наркотыкі лёгка, цяжка потым пазбаўляцца ад наркатычнай залежнасці.
Вось і атрымліваецца, што разбурыць лягчэй, чым абараніць і пабудаваць. Гэта дазваляе зрабіць адну важную выснову. Сёння ў сферы кагнітыўнай вайны зброі нападзення і разбурэння істотна больш і прымяняць яе лягчэй і танней.
Зброі абароны значна менш. Яна звязана з развіццём цывілізацыйных асноў і культуры нацыянальных дзяржаў, а таксама працаёмкім і марудным працэсам выхавання чалавека-творцы. А значыць, зброя абароны марудная і дарагая.
Гэта вельмі небяспечны дысбаланс. І ў мяне няма ўпэўненасці, што ён менш небяспечны для чалавецтва, чым вайна з прымяненнем ядзернай зброі.
Гэта небяспека набывае дадатковы разбуральны патэнцыял пры выкарыстанні кагнітыўных тэхналогій супраць насельніцтва краін-канкурэнтаў.
Глабальная інфармацыйная прастора знаходзіцца па-за юрысдыкцыяй нацыянальных дзяржаў. А гэта значыць, што кагнітыўная вайна вядзецца без абвяшчэння. На яе не распаўсюджваюцца жэнеўскія канвенцыі аб правілах традыцыйнай вайны.
У выніку ў такой вайне наступальныя тэхналогіі выкарыстоўваюцца асабліва інтэнсіўна. Галоўная задача - пасеяць сацыяльнае напружанне, канфлікты і хаос унутры грамадства праціўніка любымі спосабамі.
Як правіла гэта дасягаецца праз перазагрузку гістарычнай самасвядомасці, разбурэнне базавых укладаў жыцця, іх замены на каштоўнасці, часта спецыяльна сканструяваныя для патрэб кагнітыўнай вайны.
У далейшым на гэтай аснове падрываецца давер да ўласнай улады і фарміруецца пятая калона, якая павінна выступіць інструментам расколу. На завяршальным этапе пятая калона рэалізуе сцэнарый каляровай рэвалюцыі або ажыццяўляе перахоп улады.
Прайграўшыя нацыянальныя дзяржавы трапляюць пад знешняе кіраванне, якое захоўваецца да той пары, пакуль не вычарпана магчымасць выцягвання з гэтай краіны каштоўных чалавечых і матэрыяльных рэсурсаў.
Адсюль напрошваецца пытанне: якім чынам агрэсару ўдаецца сфарміраваць даволі шматлікую пятую калону?
Адказ, як відаць, трэба шукаць у логіцы здрадніцтва. З аднаго боку, члены пятай калоны гіпнатызуюцца тым, што яны знаходзяцца на правільным баку гісторыі, што за імі стаіць увесь цывілізаваны свет. На самай справе яны проста не хочуць жыць ва ўласнай краіне і несці цяжар па яе развіцці. Іх падсілкоўвае ілюзія атрымання бясплатнага білета ў паспяховы свет, у якім яны зоймуць высокае сацыяльнае становішча дзякуючы свайму здрадніцтву.
У глыбіні душы яны таксама ўпэўнены, што пры разбурэнні свайго роднага свету яны змогуць вырваць сабе значна большы куш, чым той, на які яны маглі б разлічваць у звычайных умовах. Можа менавіта таму большасць удзельнікаў пятай калоны або яшчэ вельмі маладыя (ім няма чаго губляць), або авантурыстычныя па сваёй прыродзе, або маюць завышаную самаацэнку, якая не дазваляе рэалізаваць сябе традыцыйнымі спосабамі? Шмат сярод іх і няўдачнікаў, асабліва схільных вінаваціць у сваіх праблемах не ўласныя недахопы, а навакольнае грамадства.
Знешнія сілы ўмела маніпулююць слабасцямі і неабароненасцю такіх людзей. Працверажэнне прыходзіць, прыходзіць абавязкова, але, як правіла, гэта адбываецца занадта позна.
На заканчэнне хачу з поўнай упэўненасцю сказаць, што кагнітыўная вайна на знішчэнне вядзецца супраць нашай краіны з моманту яе стварэння. Вядзецца планамерна, па ўсіх напрамках. Вядзецца сістэмна і, на жаль, з нядрэнным для агрэсара вынікам.
У нас сфарміравана пятая калона, у нас тармозяцца працэсы дэталізацыі ўласнай карціны будучыні. Але ёсць і пазітыўныя моманты. Правал перахопу ўлады ў 2020 годзе, развал старой глабалізацыі і пачатак барацьбы вядучых краін свету за перадзел зон уплыву вымушае ўсе грамадствы страпянуцца і ўсвядоміць свае інтарэсы. Але гэты працэс патрабуе вельмі сур'ёзных змястоўных намаганняў.
Андрэй САВІНЫХ, старшыня Пастаяннай камісіі па міжнародных справах Палаты прадстаўнікоў.
