"У дарогу бяру самае неабходнае: касцюм, дымар і сякеру - абараняцца ад мядзведзя". Правялі дзень з патомным бортнікам

Па прафесіі Сяргей Арсенцьевіч - сталяр-цясляр, працуе на будоўлі, у школьнай кацельні, але больш за ўсё часу ён прысвячае пчолам - як прыручаным, так і дзікім. Што для яго бортніцтва?

- Не хобі, - разважае наш герой, спрабуючы даць азначэнне справе, якой займаецца ўжо 30 гадоў. - Хобі - гэта калі ў чалавека шмат грошай, і ён чым-небудзь захапляецца ў свабодны час. А ў нас, бортнікаў, не так шмат грошай, затое мы шмат працуем, каб захаваць дзікую палескую пчалу. Бо калі знікнуць пчолы, знікне чалавек. Яны - галоўныя прыродныя апыляльнікі на Зямлі. Чытаў, што ў Кітаі ўжо апыляюць сады пэндзлікам. А колькасць пчол імкліва скарачаецца.

Сваіх прыручаных меданосных насякомых Сяргей Герман 15 гадоў таму вывез у лясы, лугі і балоты. Як мага далей ад сельскагаспадарчых палёў, дзе выкарыстоўваюць хімікаты.

Каб атрымаць хоць крыху ўяўлення пра бортніцтва, адпраўляемся за 30 кіламетраў ад вёскі Перароў, углыб Нацыянальнага парку "Прыпяцкі", бліжэй да запаведнай зоны, дзе з прадстаўнікоў Homo sapiens бываюць, напэўна, толькі леснікі.

З сабой у дарогу наш герой бярэ толькі самае неабходнае: спецыяльны касцюм, дымар і сякеру.

- Абараняцца ад мядзведзя, - коратка тлумачыць Сяргей Герман.

Пакуль мы спрабуем зразумець, жарт гэта ці на самай справе давядзецца адбівацца ад дзікага звера, бортнік расказвае: касалапы і праўда ў гэтых мясцінах ходзіць, але на зіму не застаецца - занадта тут сыра, бярлогу ў балоце не змайструеш. Забягаючы наперад, супакоім чытачоў: у час паездкі да дзікіх пчол ніхто з калектыву БЕЛТА не пацярпеў. Толькі давялося рукамі памахаць, адганяючы сляпнёў, ды паздымаць з сябе ў канцы падарожжа ласіных кляшчоў.

З 10 гадоў у лесе

Да калод-борцей мы дабіраліся крыху больш за гадзіну. Прычым апошнюю частку дарогі пераадолелі на трактары, сабраным рукамі нашага героя. Усё ж таленавіты чалавек таленавіты ў многім! Невялікі агрэгат Сяргей Арсенцьевіч сабраў з падручных дэталей: руль - ад адной машыны, кузаў - ад другой, начынне - ад трэцяй, сядзенні наогул ад камп'ютарных крэслаў. Побач з вадзіцелем уся наша каманда не ўмясцілася, таму частка ехала да пункта назначэння ў прычэпе. Для камфорту нам паклалі туды мяккі матрац. Мы былі ўпэўнены, што правядзём дарогу ў поўным рэлаксе, але ўжо з першых метраў стала відавочна: расслабіцца не ўдасца. Каб не вылецець з кузава, трэба моцна трымацца за барты, такія тут дарогі - ухабістыя. Часам лясная сцежка знікала і было незразумела, куды мы едзем. Але Сяргей Герман сярод, здавалася б, аднолькавых дрэў і кустоў арыентуецца выдатна, што нядзіўна: ён з 10 гадоў часта бываў у лесе з дзедам Віктарам, дапамагаў яму спраўляцца з дзікімі пчоламі.

- Калі я вярнуўся з арміі ў 90-я гады, час быў цяжкі, борцевы мёд нікому не патрэбны быў, ніхто не хацеў яго купляць, - прыгадвае свае першыя самастойныя крокі ў пчалярстве наш герой. - Я перайшоў на рамачныя вуллі. Адпампаваў свой першы мёд, паспрабаваў - ён мне не спадабаўся. Не знайшоў у ім смаку дзяцінства. Вельмі хацелася, каб людзі елі той мёд, якім мяне мой дзед карміў. Каб палівалі ім батон, малаком запівалі. Пачаў вывучаць пытанне і зразумеў: прычына незабыўнага смаку борцевага мёду ў тым, што ён доўга стаіць у калодах, насычаецца водарам траў і дрэў. Таму ў ім так шмат карысных рэчываў.

Неабходнае месца для пчальніка Сяргей Герман шукаў вясной цэлы месяц. Недастаткова знайсці дрэва - дуб, клён, ліпу, ляшчыну - і на яго борць павесіць, трэба ўлічыць шмат іншых фактараў. Важна, каб побач была вада - ручай, рака, возера, балота, шмат меданосных раслін, якія з мая па верасень забяспечвалі б работай крылатых працаўніц.

- Дзікія палескія пчолы - пераборлівыя. Яны не з кожнай кветкі мёд будуць збіраць, - запэўнівае бортнік, уражаны кемлівасцю пчол. - Хто іх усяму навучыў? Яны ведаюць, што вільгаці ў мёдзе павінна быць не больш за 20 працэнтаў. А соты якія роўныя будуюць - міліметр да міліметра!

Чым вышэй борць, тым смачнейшы мёд

Паўгадзіны язды на трактары за размовамі, назіраннем за некранутай прыродай - і мы каля першых борцей. Каб убачыць іх, трэба моцна закінуць галаву - масіўныя драўляныя калоды вісяць на вышыні чатыры метры і больш над узроўнем зямлі. На вока ў кожнай кілаграмаў па 100, у даўжыню - больш за метр. Які асілак іх туды закінуў?

- Лябёдкамі падымалі, - коратка адказвае Сяргей і расказвае, што ў гэтым лесе ў яго 60 заселеных калод і амаль столькі ж рамачных.

Усяго наш герой размясціў больш за 100 борцей на тэрыторыі Нацыянальнага парку "Прыпяцкі". Дакладную лічбу ён назваць не можа: падлік не вядзе, карту вулляў не складаў - усё трымае ў памяці.

Разглядваем уважліва калоды - усе цэлыя. На гэты раз не паквапіліся на іх ні людзі, ні жывёлы, ні птушкі, а бывала ж, што куніца ў пары з жаўной разбуралі пчаліныя домікі. Птушка жаўна як прадстаўніца сямейства дзятлавых любіць паласавацца насякомымі. Прабівае маленькую дзірачку ў калодзе і доўгім языком выцягвае пчол. Наелася, паляцела, а на яе месца хутка прыбягае куніца, з'ядае ўвесь мёд і прыплод, пасля чаго пчаліная сям'я гіне. Бортніку даводзіцца калоду рамантаваць.

Домік для дзікіх пчол вырабляюць з сасны, дуба ці ясеня. У калодзе даўжынёй метр сорак робяць адтуліну - чым большую, тым лепш. Каб дрэва не псавалася ад дажджоў і снегападаў, накрываюць дахам з бляхі. Гатовую борць вешаюць на вышыні 4-8 метраў, і толькі пасля гэтага пачынаецца наступная магія - закрыццё калод, прынаджванне ў вулей пчол.

- Топлены воск настойваецца ў вадзе каля года, атрымліваецца нешта накшталт віна. Ім апрацоўваецца новая калода з дапамогай веніка з багуна, крушыны ці алешніку, які там жа і пакідаецца. Гэта прынаджвае дзікіх пчол у час раення, - дзеліцца сакрэтамі бортнік.

Сяргей Арсенцьевіч звяртае нашу ўвагу на калоду з векавой сасны. На ёй некалі вісела борць яго сябра з Лельчыц, вядомага бортніка Пятра Ігнатавіча Багдановіча, але браканьер ссек дрэва і выкраў калоду. Новую вырашылі вырабіць з той самай сасны.

- Думаю, 200 гадоў прастаіць. Памру, а яна яшчэ будзе вісець. Можа, каму-небудзь праз шмат гадоў стане цікава, што за палена там вісіць, - смяецца наш герой, уяўляючы, колькі здзіўлення і радасці выкліча гэта знаходка.

Перспектыўнае месца для бортніцтва

Каб паказаць нам, як знутры выглядае борць, Сяргей Герман распаліў дымар і абкурыў ім пчол. Гаворыць, дым іх супакойвае. У нашага героя з сабой ёсць ахоўная куртка пчаляра, але цяпер яна тут больш для таго, каб мы змаглі зрабіць прыгожае фота і відэа. За кадрам Сяргей Арсенцьевіч без страху голай рукой даследуе ўнутранасць борці. Робім выснову, што пчолы тых, хто клапоціцца аб іх, усё ж не кусаюць.

- Калі быў маладзейшы, то і па 100 укусаў пчол нармальна пераносіў. Цяпер пастарэў, пальчаткі надзяваю, - прызнаецца бортнік.

Дзед Сяргея падымаўся да калод, як скалалаз, на спецыяльнай вяроўцы. Наш герой, як многія сучасныя бортнікі, выкарыстоўвае лесвіцу - так больш зручна. Ён хутка падымаецца наверх і здымае з борці накрыўку. Мы бачым соты, якія здалёку нагадваюць ледзяшы сонечнага колеру.

- Сям'я слабенькая, - робіць выснову Сяргей Герман, аглядаючы прафесійным поглядам калоду.

Ён вырашае, што ў бягучым годзе тут рэзаць мёд не будзе. Наадварот - яго дабавіць, каб лясныя крылатыя працаўніцы не памерлі ад голаду ў зімовы перыяд. Такое правіла ў бортнікаў: пры зборы салодкага ўраджаю восенню забіраць толькі лішні мёд у дзікіх пчол, пакідаючы сямейству столькі, каб яно спакойна дажыло да наступнага сезона. Сучаснае бортніцтва - гэта ў першую чаргу захаванне і прымнажэнне папуляцыі дзікіх пчол, а потым ужо - атрыманне мёду.

Традыцыйна наш герой зразае мёд пасля 27 верасня, на якое прыпадае праваслаўнае свята Крыжаўзвіжання. Чаму ён робіць гэта толькі раз у год? Тлумачыць: мёд павінен выспець і насыціцца водарамі, ён жа практычна лякарства, у саставе шмат карысных рэчываў. Чым гэты прадукт больш вязкі, тым больш якасны і карысны - у яго вышэй дыястазны лік. Сяргей Герман лічыць, што борцевы мёд - непаўторны, таму што па смаку можа адрознівацца не толькі ад таго, у якой калодзе быў сабраны, але і ад сезона, надвор'я. З усіх 100 калод дзікіх пчол можна сабраць 300-350 кілаграмаў мёду, а са звычайнага пчальніка - у некалькі разоў больш.

Сяргей Арсенцьевіч упэўнены: яго роднае беларускае Палессе - перспектыўнае месца для развядзення дзікай пчалы. Тут шмат рэк, балот, адным словам - квітнеючы край-рай. Наш герой рады, што бортніцтва пасля ўключэння ў Спіс нематэрыяльнай культурнай спадчыны чалавецтва ЮНЕСКА стала прадметам асаблівага клопату для многіх.

- Мы знаходзімся на тэрыторыі Нацыянальнага парку "Прыпяцкі", кіраўніцтва якога вельмі дапамагае бортнікам: выдзяляе надзелы для ўстаноўкі калод, забяспечвае матэрыяламі. Некалькі гадоў таму аддалі нашых пчол на генетычны аналіз у Нацыянальную акадэмію навук і адтуль атрымалі пацвярджэнне: у калодах сапраўды чорная палеская пчала, - падкрэслівае наш герой. - Дзікая пчала адрозніваецца ад выведзеных гібрыдаў (бакфастаў, карнікаў) тым, што яна больш вынослівая, устойлівая да хвароб, кляшча, лепш перазімоўвае і можа выжываць без дапамогі чалавека. Цяпер у гэтым месцы ў мяне 60 сем'яў, у наступным годзе, калі пчолкі застануцца жывыя, яны пусцяць 180 рояў, якія заселяць усе дуплы ў вялікіх дрэвах. І гэта рассяленне па мясцовасці пойдзе далей.

- Не будзе пчалы - не будзе і чалавека, - не раз паўтараў Сяргей Герман у час нашай паездкі, адзначаючы важнасць захавання гэтых насякомых.

Чаму ён гэту місію ўзяў на сябе? На родзе, напэўна, так у яго напісана. Бортніцтвам у Жыткавіцкім раёне актыўна і пастаянна займаецца толькі ён. А вось у суседнім, Лельчыцкім, такіх энтузіястаў вельмі шмат. Значыць, традыцыя борцевага пчалярства не спыніцца, а з ёй прадоўжыць раіцца палеская чорная працаўніца, паляпшаючы экалогію і радуючы нас унікальным прадуктам.

Просім у Сяргея Германа падказак, як выбраць якасны мёд на рынку.

- Вызначыць якасць мёду на вока і смак немагчыма, - запэўнівае ён. - Трэба рабіць лабараторны аналіз. Цяпер можна хімічным спосабам вывесці любы смак, які будзе складана адрозніць ад арыгінала. Усё на сумленні пчаляра. Ён павінен ставіцца да сваёй справы адказна.

Калі Сяргей Арсенцьевіч пачынае расказваць пра палескую прыроду, як яна прачынаецца кожную вясну і ўсё вакол напаўняецца яркімі фарбамі, водарамі, то яго карыя вочы нібыта зіхацяць знутры. Ён шмат гадоў назірае за цудоўнымі ператварэннямі роднай зямлі і не перастае імі захапляцца. Такая ў яго ўспрымальная адкрытая душа.

Праект створаны за кошт сродкаў мэтавага збору на вытворчасць нацыянальнага кантэнту.

Святлана Кірсанава,
газета "7 дней".-0-