Бягучы год поўны значных юбілеяў: 80-годдзе вызвалення Беларусі ад нямецка-фашысцкіх захопнікаў, 85-годдзе ўз'яднання Заходняй Беларусі з БССР. Чаму падзеі 17 верасня 1939 года сталі прычынай з'яўлення аднаго з галоўных дзяржаўных свят і для чаго нам цяпер асабліва важна звярнуцца да свайго мінулага? Пагаварылі аб гэтым з дэканам факультэта журналістыкі БДУ кандыдатам гістарычных навук, дацэнтам Аляксеем Бяляевым.
- Дзень народнага адзінства - самае маладое з нашых дзяржаўных свят. У гэтым годзе будзем адзначаць яго трэці раз. Чаму яно ўзнікла цяпер, а не 20-30 гадоў таму?
- Памылкова думаць, што святу толькі тры гады. Ужо ў 1939-м, калі адбыўся знамянальны вызваленчы паход Чырвонай Арміі, 17 верасня стаў асаблівым урачыстым днём. Ён некалькі гадоў адзначаўся. У многіх пасёлках і гарадах Заходняй Беларусі ёсць вуліцы і плошчы 17 Верасня, якія атрымалі сваю назву яшчэ ў тыя гады. Пасля 1949 года гэта свята на ўзроўні вышэйшага савецкага кіраўніцтва зацерлі, паколькі Польская Народная Рэспубліка апынулася ў сацыялістычным лагеры - не хацелася нагадваць лішні раз польскім таварышам пра складаны перыяд нашых адносін. Таму цяпер мы можам гаварыць не аб стварэнні новага свята, а аб адраджэнні традыцыі святкавання 17 верасня.
Чаму гэта адбылося менавіта цяпер? Пазіцыя беларускага кіраўніцтва заўсёды была міралюбнай. Каб не ісці на дыпламатычныя канфлікты, паколькі 17 верасня ў Польшчы ўспрымаецца як нейкі трагічны акт падзелу дзяржавы, мы гэту тэму не ўздымалі.
Але пасля 2020-га стала відавочна, што тыя самыя суседзі, з якімі мы спрабавалі сябраваць, самі без усялякага сораму пайшлі на абвастрэнне адносін. Менавіта польская дзяржава прыклала шмат намаганняў для падрыхтоўкі ў нашай краіне агентаў уплыву, так званай пятай калоны. Мы назіралі актыўную дзейнасць польскай меншасці, у прыватнасці шэрага журналістаў, па прасоўванні польскіх наратываў аб гэтай даце. У іх публікацыях заўсёды прасочвалася ідэя, што Заходняя Беларусь - польская зямля. Яны таксама ўслаўлялі байцоў Арміі Краёвай. Зразумела, што такія погляды для Беларусі непрымальныя. Мы Армію Краёву ўспрымаем як недружалюбную ў адносінах да беларусаў, а яе дзеянні на нашай зямлі пасля заканчэння Другой сусветнай вайны - як акты бандытызму, замах на беларускую дзяржаўнасць. З нашага боку патрабавалася рэакцыя ў адказ. Неабходна было з ідэалагічнага пункту гледжання аслупаваць дату 17 верасня і яшчэ раз паказаць: беларусы, жывучы на сваёй тэрыторыі, маюць права адзначаць яе, нікога не саромеючыся і не баючыся. Таму гэта свята цяпер проста стала актуалізавацца. Масавыя мерапрыемствы напярэдадні гэтай даты прызначаны ў першую чаргу вярнуць пра яго гістарычную праўду нашаму народу.
- Што праз гэта свята мы хочам данесці іншым краінам, у першую чаргу еўрапейскім?
- З Польскай Народнай Рэспублікай у Беларусі ў сярэдзіне 1950-х былі ўрэгуляваны ўсе тэрытарыяльныя пытанні. Праведзена дэмаркацыя і пэўныя акты перадачы для ўстанаўлення канчатковай граніцы адной часткі тэрыторыі ў Польскую Народную Рэспубліку, а другой - у Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку. Заходняя граніца была канчаткова адрэгулявана і да гэтага часу застаецца такой. І ні ў Польшчы, ні ў Беларусі не павінна ўзнікаць узаемных прэтэнзій.
Калі мы гаворым пра Дзень народнага адзінства, то падкрэсліваем нават не столькі цэласны тэрытарыяльны аспект, колькі цэласнасць нацыі. Беларусам сёння даводзіцца жыць у цені розных мінулых ідэалагічных канцэпцый. Самыя вядомыя зводзяцца да таго, што беларусы - ці то апалячаныя рускія, ці то русіфікаваныя палякі. Яшчэ ў XIX стагоддзі польскія і расійскія гістарыёграфы спрабавалі давесці спрадвечную прыналежнасць нашых зямель сваім дзяржавам.
Пытанне аб суб'ектнасці беларускага народа вельмі важнае. Калі з'явіўся наш народ, ці мае ён права на існаванне ў рамках сваіх тэрытарыяльных граніц, і самае галоўнае - ці мае ён права на сваё, абсалютна незалежнае, суверэннае палітычнае ўтварэнне ў форме беларускай дзяржавы?
Дзень народнага адзінства - гэта ў першую чаргу свята беларускай дзяржаўнасці. Па-празаходняму настроеныя гісторыкі сцвярджаюць: беларуская дзяржаўнасць бярэ свой пачатак з Беларускай Народнай Рэспублікі, створанай фактычна пад нямецкай акупацыяй. Але мы бачым, што да 1991 года суверэннай дзяржавы Беларусь не існавала. Былі перадумовы для яе стварэння, але яны звязаны з БССР. Менавіта ў савецкі перыяд XX стагоддзі сфарміравалася тэрытарыяльнае ядро. А якраз 17 верасня 1939 года, можна сказаць, было прынята фінальнае рашэнне ў тэрытарыяльным пытанні.
Глабальны сэнс 17 верасня ў наступным: ёсць беларускі народ, беларуская нацыя, якая мае права на самастойнае суверэннае існаванне, у яе ёсць для гэтага ўсё неабходнае, у тым ліку ўласная дзяржава. Калі сёння мы гаворым пра Дзень народнага адзінства, мы падкрэсліваем у першую чаргу наша права на суверэнітэт.
- На ваш погляд, ці правільна мы, беларусы, разумеем значэнне той падзеі, якая адбылася 85 гадоў таму 17 верасня на тэрыторыі нашай краіны?
- Рашэнне кіраўніка дзяржавы, урада аб заснаванні Дня народнага адзінства - гэта адказ на запыт насельніцтва. Каб зразумець, чаму 17 верасня для нас свята, мы павінны вярнуцца спачатку да Брэсцкага міру з немцамі 1918 года, калі беларусаў, не пытаючыся, падзялілі на дзве часткі, і адна апынулася пад нямецкай акупацыяй. Потым быў сумны Рыжскі мір 1921 гады, заключаны па выніках польска-савецкай вайны. Польская дзяржава на чале з Юзафам Пілсудскім, якая адраджалася, захапіла частку тэрыторыі, якая не належала ім. Усе разумелі, што Рыжскі мір ненадоўга, што ён несправядлівы.
У 2020 годзе мы бачылі, як нас спрабавалі раскалоць: па моўным прынцыпе - "беларускамоўныя" і рускамоўныя, па рэлігійнай прыналежнасці - католікі і праваслаўныя, на тых, "якія імкнуцца ў светлую еўрапейскую будучыню" і "цягнуцца ў дзікі прарасійскі мордар". Было шмат ліній разлому, з якіх, калі пастарацца, можна вывесці канфлікт - сацыяльны, палітычны, эканамічны і ваенны. Для нас 17 верасня - дата, якая падкрэслівае: мы хочам гэтыя лініі разлому склеіць, яны нам не патрэбны. Дакладна гэтак жа, як у 1939 годзе аб'ядналіся вельмі розныя беларусы: тыя, хто пражыў крыху менш за 20 гадоў пад панскай Польшчай, і тыя, хто ўступіў у эпоху сацыялістычных пераўтварэнняў. На першапачатковым этапе паміж жыхарамі Заходняй і Усходняй Беларусі былі нейкія ментальныя адрозненні, моўныя дыялекты, але беларуская нацыя ўсё ж зляпілася.
Калі б не было 17 верасня 1939 года, мы б далей бачылі раскол беларускай нацыі, жыхарам заходняй часткі нашай краіны пагражала б апалячванне. Бо звышзадачай польскіх улад было, пачынаючы з Люблінскай уніі 1569 года, з часоў стварэння Рэчы Паспалітай, ператварыць беларускія землі ў польскія. Актыўна насаджаліся польская мова, культура, каталіцызм, які выступаў правадніком польскай нацыянальнай самасвядомасці. Спачатку апалячылі шляхту, ператварыўшы яе ў таран, які прабівае месца для польскай культуры і каталіцызму, затым паступова перайшлі да гарадскога насельніцтва, мяшчан. Сяляне былі ў фінале.
Больш свабодна нацыянальная беларуская думка пачынае развівацца, калі нашы землі ўступілі ў Расійскую імперыю. Тады ў Санкт-Пецярбургу з'яўляецца першы беларускі часопіс "Гоман", першая арганізацыя, члены якой пачынаюць называць сябе беларусамі. Друкуюцца кнігі кірылічным шрыфтам на беларускай мове. Расійскія ўлады прызнавалі: беларусы - гэта адна з трох частак трыадзінага рускага народа са сваёй самабытнасцю.
Адраджэнне нашай нацыі, мовы, культуры пачынаецца тады, калі яе вызвалілі ад аковаў польскага ўплыву. Гэта было да Рыжскага міру. Потым Заходнюю Беларусь амаль на 20 гадоў вяртаюць у жорсткую паланізацыю. Вось вам прыклад: да 1921 года савецкая ўлада паспела адкрыць на гэтых тэрыторыях каля 400 беларускамоўных школ, а да 17 верасня 1939 года, калі сюды ўступіла Чырвоная Армія, не было ўжо ніводнай.
Сакральны сэнс нашага свята ў тым, што 17 верасня 1939 года ўдалося спыніць знішчэнне беларускай нацыі, мовы, культуры. Гэта дзень, калі народ уз'яднаўся і атрымаў магчымасць для рэальнага развіцця, каб потым ператварыцца ў тое, што сёння называецца Рэспубліка Беларусь.
- Замежнымі гісторыкамі, якія скажаюць праўду, аперацыя Чырвонай Арміі ў верасні 1939-га трактуецца як "Чацвёрты падзел Рэчы Паспалітай", а СССР уяўляецца агрэсарам нараўне з гітлераўскай Германіяй. Якая палітычная абстаноўка на самай справе склалася ў жніўні-верасні 1939-га?
- Калі 1 верасня 1939 года на тэрыторыю Польшчы ўварваліся нямецкія войскі, то саюзнікі - Вялікабрытанія і Францыя, - згодна з абавязацельствамі, аб'явілі Германіі вайну. 17 верасня нічога падобнага зроблена не было. Англія і Францыя не лічылі Савецкі Саюз агрэсарам. Сталін цягнуў з уступленнем у гэту кампанію, больш за два тыдні з пачатку вайны прайшло. А гавораць, што ўдарылі ў спіну. Фактычна немцы ўжо выходзілі на заходнія межы Беларусі, да лініі Керзана. Рашэнне аб абароне беларускага і ўкраінскага насельніцтва, якое пражывала ў Заходняй Беларусі і Заходняй Украіне, было прынята ва ўмовах ваеннай катастрофы, што набліжалася. Польскай арміі няма, урад Польшчы збег, і ў гэтай сітуацыі было прынята рашэнне прыйсці на дапамогу свайму ж народу, які штучна разарваны па несправядлівым Рыжскім міры 1921 года. І заходнія дзяржавы гэта ўсё ўспрынялі спакойна. І сам польскі ўрад, які аб'явіўся потым у выгнанні на чале з Сікорскім, таксама не зрабіў ніякіх заяў і не аб'явіў Савецкі Саюз агрэсарам.
Часта гавораць, што нібыта падзеі 17 верасня 1939 года былі справакаваны падпісаннем у жніўні таго ж года пакта Молатава-Рыбентропа аб дружбе і ненападзенні паміж Германіяй і СССР. Пакт быў падпісаны ў сітуацыі, калі Германію штурхалі да вайны супраць СССР. Яшчэ ў пачатку 1939 года Сталін звярнуўся да заходніх дзяржаў, у першую чаргу да Англіі, Францыі, заключыць калектыўны мірны дагавор і сумесна процістаяць нямецкаму агрэсару. Прапаноўвалася правесці маштабныя перагаворы. Вялікабрытанія і Францыя прыслалі ў Маскву свае дэлегацыі, задача якіх была пацягнуць як мага больш час, каб даць магчымасць немцам падрыхтавацца, а таксама справакаваць іх на ўдар па Савецкім Саюзе. Дэлегацыі нават не мелі паўнамоцтваў на падпісанне дакументаў.
Таксама ўспомнім, што з прыходам Гітлера да ўлады першымі, хто падпісаў з ім дагавор аб дружбе і ненападзенні, былі Вялікабрытанія, Польшча, Францыя і шэраг іншых краін.
Савецкі Саюз меў з Чэхаславакіяй дагавор аб узаемадапамозе, Сталін прапаноўваў увесці савецкія войскі на абарону гэтай краіны, але для гэтага патрабаваўся дазвол на праход праз тэрыторыю Еўропы, Польшчы. Польшча яго не дала. Была б Другая сусветная вайна, калі б Англія і Францыя не далі Гітлеру падзяліць Чэхаславакію па Мюнхенскай змове ў 1938 годзе? Калі б перашкодзілі аншлюсу Аўстрыі ў тым жа годзе? Думаю, што не. Тады германскія апетыты стрымаліся б, і ўсё магло б пайсці па-іншаму. Хто вінаваты? Польшча, якая потым з задавальненнем "адкусіла" кавалак Чэхаславакіі.
Таму якія-небудзь апеляцыі да таго, які нібыта быў дрэнны Савецкі Саюз, які ў жніўні 1939 падпісаў дагавор і з-за яго нібыта пачалася Другая сусветная вайна і Гітлер напаў на Польшчу, - гэта не больш чым дэмагогія. Яна мела месца і адразу пасля заканчэння вайны, таму што Захад ужо тады развязаў халодную вайну супраць СССР і пачаў фарміраваць альтэрнатыўную гісторыю, падаваў факты так, як выгадна яму. На жаль, у заходніх работах вы нідзе не сустрэнеце сур'ёзнага аналізу тых прапаноў і той работы, якую праводзіў Савецкі Саюз у спробах стварэння дагавора па калектыўнай бяспецы ў Еўропе ў 1930-я гады. Яны гэты факт ігнаруюць, кажуць, што гэта ўсё былі сталінскія гульні. Хоць самі гулялі ў іх са значна большым азартам, што ў выніку прывяло да Другой сусветнай вайны.
- У Прэзідэнта на мінулым тыдні адбылася нарада наконт будаўніцтва новага сучаснага Нацыянальнага гістарычнага музея Беларусі. На ваш погляд, якія гістарычныя падзеі ў ім абавязкова павінны быць адлюстраваны?
- Я таксама ўваходжу ў рабочую групу па абмеркаванні канцэпцыі гэтага музея. Прэзідэнтам пастаўлена задача - стварыць відовішчны і праўдзівы музей, у якім уся беларуская гісторыя была адлюстравана б глыбока і даступна. У працэсе яго стварэння важна, каб XX стагоддзе было паказана ў ім максімальна поўна і аб'ектыўна. Усё ж такі беларуская нацыя, беларускі народ выраслі з гэтага стагоддзя, і падзеі таго часу маюць вялікае значэнне. Тым больш, што сёння савецкая эпоха неадназначна ацэньваецца рознымі краінамі, падаецца выключна з негатыўных пазіцый. У асноўным ідзе расказ пра надзвычайныя меры: сталінскія рэпрэсіі, ГУЛАГ, харчдразверстку і харчатрады. Але практычна нічога не гаворыцца пра дасягненні Савецкага Саюза. Прэзідэнт падкрэсліў, што ў нас цэнтральнай павінна стаць зала, прысвечаная экспазіцыі XX стагоддзя, дзе будуць непрадузята адлюстраваны трагічныя і гераічныя старонкі нашай гісторыі. Паказаны ў тым ліку і нашы дасягненні: першы беларускі трактар, месяцаход - наш уклад у асваенне космасу. І, зразумела, падзеі 17 верасня, на мой погляд, павінны быць аднымі з ключавых элементаў экспазіцыі. Важна паказаць, як ва Усходняй Беларусі будаваліся новыя прадпрыемствы, а Заходняя Беларусь у гэты час ператваралася ў аграрна-сыравінны прыдатак Польшчы. Расказаць пра польскае асадніцтва на нашай тэрыторыі: калі надзялілі зямлёй удзельнікаў ваенных падзей - польскіх салдат і афіцэраў, ператварыўшы іх у мясцовае панства, якое павінна было кантраляваць палітычную сітуацыю ў Заходняй Беларусі, трымаць беларускіх сялян пад пастаянным кантролем. Трэба паказаць усе перыпетыі па арганізацыі вызваленчага паходу Чырвонай Арміі ў 1939-м і наш нацыянальны пункт гледжання на 17 верасня і на Дзень народнага адзінства.
Дар'я ПАТАПЕНКА, фота з архіва БЕЛТА.-0-
- Дзень народнага адзінства - самае маладое з нашых дзяржаўных свят. У гэтым годзе будзем адзначаць яго трэці раз. Чаму яно ўзнікла цяпер, а не 20-30 гадоў таму?
- Памылкова думаць, што святу толькі тры гады. Ужо ў 1939-м, калі адбыўся знамянальны вызваленчы паход Чырвонай Арміі, 17 верасня стаў асаблівым урачыстым днём. Ён некалькі гадоў адзначаўся. У многіх пасёлках і гарадах Заходняй Беларусі ёсць вуліцы і плошчы 17 Верасня, якія атрымалі сваю назву яшчэ ў тыя гады. Пасля 1949 года гэта свята на ўзроўні вышэйшага савецкага кіраўніцтва зацерлі, паколькі Польская Народная Рэспубліка апынулася ў сацыялістычным лагеры - не хацелася нагадваць лішні раз польскім таварышам пра складаны перыяд нашых адносін. Таму цяпер мы можам гаварыць не аб стварэнні новага свята, а аб адраджэнні традыцыі святкавання 17 верасня.
Чаму гэта адбылося менавіта цяпер? Пазіцыя беларускага кіраўніцтва заўсёды была міралюбнай. Каб не ісці на дыпламатычныя канфлікты, паколькі 17 верасня ў Польшчы ўспрымаецца як нейкі трагічны акт падзелу дзяржавы, мы гэту тэму не ўздымалі.
Але пасля 2020-га стала відавочна, што тыя самыя суседзі, з якімі мы спрабавалі сябраваць, самі без усялякага сораму пайшлі на абвастрэнне адносін. Менавіта польская дзяржава прыклала шмат намаганняў для падрыхтоўкі ў нашай краіне агентаў уплыву, так званай пятай калоны. Мы назіралі актыўную дзейнасць польскай меншасці, у прыватнасці шэрага журналістаў, па прасоўванні польскіх наратываў аб гэтай даце. У іх публікацыях заўсёды прасочвалася ідэя, што Заходняя Беларусь - польская зямля. Яны таксама ўслаўлялі байцоў Арміі Краёвай. Зразумела, што такія погляды для Беларусі непрымальныя. Мы Армію Краёву ўспрымаем як недружалюбную ў адносінах да беларусаў, а яе дзеянні на нашай зямлі пасля заканчэння Другой сусветнай вайны - як акты бандытызму, замах на беларускую дзяржаўнасць. З нашага боку патрабавалася рэакцыя ў адказ. Неабходна было з ідэалагічнага пункту гледжання аслупаваць дату 17 верасня і яшчэ раз паказаць: беларусы, жывучы на сваёй тэрыторыі, маюць права адзначаць яе, нікога не саромеючыся і не баючыся. Таму гэта свята цяпер проста стала актуалізавацца. Масавыя мерапрыемствы напярэдадні гэтай даты прызначаны ў першую чаргу вярнуць пра яго гістарычную праўду нашаму народу.
- Што праз гэта свята мы хочам данесці іншым краінам, у першую чаргу еўрапейскім?
- З Польскай Народнай Рэспублікай у Беларусі ў сярэдзіне 1950-х былі ўрэгуляваны ўсе тэрытарыяльныя пытанні. Праведзена дэмаркацыя і пэўныя акты перадачы для ўстанаўлення канчатковай граніцы адной часткі тэрыторыі ў Польскую Народную Рэспубліку, а другой - у Беларускую Савецкую Сацыялістычную Рэспубліку. Заходняя граніца была канчаткова адрэгулявана і да гэтага часу застаецца такой. І ні ў Польшчы, ні ў Беларусі не павінна ўзнікаць узаемных прэтэнзій.
Калі мы гаворым пра Дзень народнага адзінства, то падкрэсліваем нават не столькі цэласны тэрытарыяльны аспект, колькі цэласнасць нацыі. Беларусам сёння даводзіцца жыць у цені розных мінулых ідэалагічных канцэпцый. Самыя вядомыя зводзяцца да таго, што беларусы - ці то апалячаныя рускія, ці то русіфікаваныя палякі. Яшчэ ў XIX стагоддзі польскія і расійскія гістарыёграфы спрабавалі давесці спрадвечную прыналежнасць нашых зямель сваім дзяржавам.
Пытанне аб суб'ектнасці беларускага народа вельмі важнае. Калі з'явіўся наш народ, ці мае ён права на існаванне ў рамках сваіх тэрытарыяльных граніц, і самае галоўнае - ці мае ён права на сваё, абсалютна незалежнае, суверэннае палітычнае ўтварэнне ў форме беларускай дзяржавы?
Дзень народнага адзінства - гэта ў першую чаргу свята беларускай дзяржаўнасці. Па-празаходняму настроеныя гісторыкі сцвярджаюць: беларуская дзяржаўнасць бярэ свой пачатак з Беларускай Народнай Рэспублікі, створанай фактычна пад нямецкай акупацыяй. Але мы бачым, што да 1991 года суверэннай дзяржавы Беларусь не існавала. Былі перадумовы для яе стварэння, але яны звязаны з БССР. Менавіта ў савецкі перыяд XX стагоддзі сфарміравалася тэрытарыяльнае ядро. А якраз 17 верасня 1939 года, можна сказаць, было прынята фінальнае рашэнне ў тэрытарыяльным пытанні.
Глабальны сэнс 17 верасня ў наступным: ёсць беларускі народ, беларуская нацыя, якая мае права на самастойнае суверэннае існаванне, у яе ёсць для гэтага ўсё неабходнае, у тым ліку ўласная дзяржава. Калі сёння мы гаворым пра Дзень народнага адзінства, мы падкрэсліваем у першую чаргу наша права на суверэнітэт.
- На ваш погляд, ці правільна мы, беларусы, разумеем значэнне той падзеі, якая адбылася 85 гадоў таму 17 верасня на тэрыторыі нашай краіны?
- Рашэнне кіраўніка дзяржавы, урада аб заснаванні Дня народнага адзінства - гэта адказ на запыт насельніцтва. Каб зразумець, чаму 17 верасня для нас свята, мы павінны вярнуцца спачатку да Брэсцкага міру з немцамі 1918 года, калі беларусаў, не пытаючыся, падзялілі на дзве часткі, і адна апынулася пад нямецкай акупацыяй. Потым быў сумны Рыжскі мір 1921 гады, заключаны па выніках польска-савецкай вайны. Польская дзяржава на чале з Юзафам Пілсудскім, якая адраджалася, захапіла частку тэрыторыі, якая не належала ім. Усе разумелі, што Рыжскі мір ненадоўга, што ён несправядлівы.
У 2020 годзе мы бачылі, як нас спрабавалі раскалоць: па моўным прынцыпе - "беларускамоўныя" і рускамоўныя, па рэлігійнай прыналежнасці - католікі і праваслаўныя, на тых, "якія імкнуцца ў светлую еўрапейскую будучыню" і "цягнуцца ў дзікі прарасійскі мордар". Было шмат ліній разлому, з якіх, калі пастарацца, можна вывесці канфлікт - сацыяльны, палітычны, эканамічны і ваенны. Для нас 17 верасня - дата, якая падкрэслівае: мы хочам гэтыя лініі разлому склеіць, яны нам не патрэбны. Дакладна гэтак жа, як у 1939 годзе аб'ядналіся вельмі розныя беларусы: тыя, хто пражыў крыху менш за 20 гадоў пад панскай Польшчай, і тыя, хто ўступіў у эпоху сацыялістычных пераўтварэнняў. На першапачатковым этапе паміж жыхарамі Заходняй і Усходняй Беларусі былі нейкія ментальныя адрозненні, моўныя дыялекты, але беларуская нацыя ўсё ж зляпілася.
Калі б не было 17 верасня 1939 года, мы б далей бачылі раскол беларускай нацыі, жыхарам заходняй часткі нашай краіны пагражала б апалячванне. Бо звышзадачай польскіх улад было, пачынаючы з Люблінскай уніі 1569 года, з часоў стварэння Рэчы Паспалітай, ператварыць беларускія землі ў польскія. Актыўна насаджаліся польская мова, культура, каталіцызм, які выступаў правадніком польскай нацыянальнай самасвядомасці. Спачатку апалячылі шляхту, ператварыўшы яе ў таран, які прабівае месца для польскай культуры і каталіцызму, затым паступова перайшлі да гарадскога насельніцтва, мяшчан. Сяляне былі ў фінале.
Больш свабодна нацыянальная беларуская думка пачынае развівацца, калі нашы землі ўступілі ў Расійскую імперыю. Тады ў Санкт-Пецярбургу з'яўляецца першы беларускі часопіс "Гоман", першая арганізацыя, члены якой пачынаюць называць сябе беларусамі. Друкуюцца кнігі кірылічным шрыфтам на беларускай мове. Расійскія ўлады прызнавалі: беларусы - гэта адна з трох частак трыадзінага рускага народа са сваёй самабытнасцю.
Адраджэнне нашай нацыі, мовы, культуры пачынаецца тады, калі яе вызвалілі ад аковаў польскага ўплыву. Гэта было да Рыжскага міру. Потым Заходнюю Беларусь амаль на 20 гадоў вяртаюць у жорсткую паланізацыю. Вось вам прыклад: да 1921 года савецкая ўлада паспела адкрыць на гэтых тэрыторыях каля 400 беларускамоўных школ, а да 17 верасня 1939 года, калі сюды ўступіла Чырвоная Армія, не было ўжо ніводнай.
Сакральны сэнс нашага свята ў тым, што 17 верасня 1939 года ўдалося спыніць знішчэнне беларускай нацыі, мовы, культуры. Гэта дзень, калі народ уз'яднаўся і атрымаў магчымасць для рэальнага развіцця, каб потым ператварыцца ў тое, што сёння называецца Рэспубліка Беларусь.
- Замежнымі гісторыкамі, якія скажаюць праўду, аперацыя Чырвонай Арміі ў верасні 1939-га трактуецца як "Чацвёрты падзел Рэчы Паспалітай", а СССР уяўляецца агрэсарам нараўне з гітлераўскай Германіяй. Якая палітычная абстаноўка на самай справе склалася ў жніўні-верасні 1939-га?
- Калі 1 верасня 1939 года на тэрыторыю Польшчы ўварваліся нямецкія войскі, то саюзнікі - Вялікабрытанія і Францыя, - згодна з абавязацельствамі, аб'явілі Германіі вайну. 17 верасня нічога падобнага зроблена не было. Англія і Францыя не лічылі Савецкі Саюз агрэсарам. Сталін цягнуў з уступленнем у гэту кампанію, больш за два тыдні з пачатку вайны прайшло. А гавораць, што ўдарылі ў спіну. Фактычна немцы ўжо выходзілі на заходнія межы Беларусі, да лініі Керзана. Рашэнне аб абароне беларускага і ўкраінскага насельніцтва, якое пражывала ў Заходняй Беларусі і Заходняй Украіне, было прынята ва ўмовах ваеннай катастрофы, што набліжалася. Польскай арміі няма, урад Польшчы збег, і ў гэтай сітуацыі было прынята рашэнне прыйсці на дапамогу свайму ж народу, які штучна разарваны па несправядлівым Рыжскім міры 1921 года. І заходнія дзяржавы гэта ўсё ўспрынялі спакойна. І сам польскі ўрад, які аб'явіўся потым у выгнанні на чале з Сікорскім, таксама не зрабіў ніякіх заяў і не аб'явіў Савецкі Саюз агрэсарам.
Часта гавораць, што нібыта падзеі 17 верасня 1939 года былі справакаваны падпісаннем у жніўні таго ж года пакта Молатава-Рыбентропа аб дружбе і ненападзенні паміж Германіяй і СССР. Пакт быў падпісаны ў сітуацыі, калі Германію штурхалі да вайны супраць СССР. Яшчэ ў пачатку 1939 года Сталін звярнуўся да заходніх дзяржаў, у першую чаргу да Англіі, Францыі, заключыць калектыўны мірны дагавор і сумесна процістаяць нямецкаму агрэсару. Прапаноўвалася правесці маштабныя перагаворы. Вялікабрытанія і Францыя прыслалі ў Маскву свае дэлегацыі, задача якіх была пацягнуць як мага больш час, каб даць магчымасць немцам падрыхтавацца, а таксама справакаваць іх на ўдар па Савецкім Саюзе. Дэлегацыі нават не мелі паўнамоцтваў на падпісанне дакументаў.
Таксама ўспомнім, што з прыходам Гітлера да ўлады першымі, хто падпісаў з ім дагавор аб дружбе і ненападзенні, былі Вялікабрытанія, Польшча, Францыя і шэраг іншых краін.
Савецкі Саюз меў з Чэхаславакіяй дагавор аб узаемадапамозе, Сталін прапаноўваў увесці савецкія войскі на абарону гэтай краіны, але для гэтага патрабаваўся дазвол на праход праз тэрыторыю Еўропы, Польшчы. Польшча яго не дала. Была б Другая сусветная вайна, калі б Англія і Францыя не далі Гітлеру падзяліць Чэхаславакію па Мюнхенскай змове ў 1938 годзе? Калі б перашкодзілі аншлюсу Аўстрыі ў тым жа годзе? Думаю, што не. Тады германскія апетыты стрымаліся б, і ўсё магло б пайсці па-іншаму. Хто вінаваты? Польшча, якая потым з задавальненнем "адкусіла" кавалак Чэхаславакіі.
Таму якія-небудзь апеляцыі да таго, які нібыта быў дрэнны Савецкі Саюз, які ў жніўні 1939 падпісаў дагавор і з-за яго нібыта пачалася Другая сусветная вайна і Гітлер напаў на Польшчу, - гэта не больш чым дэмагогія. Яна мела месца і адразу пасля заканчэння вайны, таму што Захад ужо тады развязаў халодную вайну супраць СССР і пачаў фарміраваць альтэрнатыўную гісторыю, падаваў факты так, як выгадна яму. На жаль, у заходніх работах вы нідзе не сустрэнеце сур'ёзнага аналізу тых прапаноў і той работы, якую праводзіў Савецкі Саюз у спробах стварэння дагавора па калектыўнай бяспецы ў Еўропе ў 1930-я гады. Яны гэты факт ігнаруюць, кажуць, што гэта ўсё былі сталінскія гульні. Хоць самі гулялі ў іх са значна большым азартам, што ў выніку прывяло да Другой сусветнай вайны.
- У Прэзідэнта на мінулым тыдні адбылася нарада наконт будаўніцтва новага сучаснага Нацыянальнага гістарычнага музея Беларусі. На ваш погляд, якія гістарычныя падзеі ў ім абавязкова павінны быць адлюстраваны?
- Я таксама ўваходжу ў рабочую групу па абмеркаванні канцэпцыі гэтага музея. Прэзідэнтам пастаўлена задача - стварыць відовішчны і праўдзівы музей, у якім уся беларуская гісторыя была адлюстравана б глыбока і даступна. У працэсе яго стварэння важна, каб XX стагоддзе было паказана ў ім максімальна поўна і аб'ектыўна. Усё ж такі беларуская нацыя, беларускі народ выраслі з гэтага стагоддзя, і падзеі таго часу маюць вялікае значэнне. Тым больш, што сёння савецкая эпоха неадназначна ацэньваецца рознымі краінамі, падаецца выключна з негатыўных пазіцый. У асноўным ідзе расказ пра надзвычайныя меры: сталінскія рэпрэсіі, ГУЛАГ, харчдразверстку і харчатрады. Але практычна нічога не гаворыцца пра дасягненні Савецкага Саюза. Прэзідэнт падкрэсліў, што ў нас цэнтральнай павінна стаць зала, прысвечаная экспазіцыі XX стагоддзя, дзе будуць непрадузята адлюстраваны трагічныя і гераічныя старонкі нашай гісторыі. Паказаны ў тым ліку і нашы дасягненні: першы беларускі трактар, месяцаход - наш уклад у асваенне космасу. І, зразумела, падзеі 17 верасня, на мой погляд, павінны быць аднымі з ключавых элементаў экспазіцыі. Важна паказаць, як ва Усходняй Беларусі будаваліся новыя прадпрыемствы, а Заходняя Беларусь у гэты час ператваралася ў аграрна-сыравінны прыдатак Польшчы. Расказаць пра польскае асадніцтва на нашай тэрыторыі: калі надзялілі зямлёй удзельнікаў ваенных падзей - польскіх салдат і афіцэраў, ператварыўшы іх у мясцовае панства, якое павінна было кантраляваць палітычную сітуацыю ў Заходняй Беларусі, трымаць беларускіх сялян пад пастаянным кантролем. Трэба паказаць усе перыпетыі па арганізацыі вызваленчага паходу Чырвонай Арміі ў 1939-м і наш нацыянальны пункт гледжання на 17 верасня і на Дзень народнага адзінства.
Дар'я ПАТАПЕНКА, фота з архіва БЕЛТА.-0-
Падпісвайцеся на нас у
