Паводле ўсеагульнага прызнання (у тым ліку і на міжнародным узроўні), Беларусь дабілася немалых поспехаў у выраўноўванні сацыяльнага статусу мужчын і жанчын. Але пабудова і развіццё збалансаванай гендарнай палітыкі - працэс даўгачасны. Слова "гендар" перастала ўжо быць непрыстойным і незразумелым, яно трывала ўвайшло ў лексікон, але пры гэтым гендарныя стэрэатыпы па-ранейшаму жывучыя і ў грамадскай свядомасці, і на рынку працы, і ў размеркаванні сямейных роляў. Раўнапраўе мужчын і жанчын - гэта сацыяльнае дасягненне або заганы цывілізацыі? Аб гэтым - у размове карэспандэнта БЕЛТА са старшынёй праўлення міжнароднага грамадскага аб'яднання "Гендарныя перспектывы" Ірынай Альхоўка.
- Ірына, што вы аднеслі б да гендарных стэрэатыпаў?
- Гендарныя стэрэатыпы праяўляюцца ў адносінах да работы, эмоцый, сямейных абавязкаў пры існуючым у грамадстве падзеле на "мужчынскае" і "жаночае". Напрыклад, прынята лічыць, што жанчына - слабая, пяшчотная, вядомая істота, а мужчына - моцны, рашучы, немнагаслоўны, вядучы. Аднак такі стэрэатыпны погляд даўно не адпавядае рэальнасці. Ролі змяняюцца, а мы прадаўжаем па старых звычаях апеляваць традыцыйнымі паняццямі аб сіле і слабасці. Хто з сённяшняга пункту гледжання мужчына ў большай ступені: Арнольд Шварцэнегер, іграючы біцэпсамі, або Андрэй Сахараў, які здзейсніў гучныя грамадзянскія ўчынкі?!
Дык вось, не павінна быць прывязкі да полу: і мужчына, і жанчына адчуваюць аднолькавыя эмоцыі: страх, шчасце, весялосць, боль. Але традыцыі вымушаюць людзей па-рознаму праяўляць свае эмоцыі: жанчына плача, мужчына пакутуе моўчкі або праяўляе гнеў. Стукнуць кулаком па сталу ў запале лічыцца прымальнай мужчынскай эмоцыяй, а калі так праявіць свае моцныя пачуцці жанчына, тут жа ахрысцяць мужыком у спадніцы. І наадварот, мужчыну, які плача, адразу ж запішуць у слабакі.
Усё гэта не так бяскрыўдна, як здаецца на першы погляд. Розніца ў працягласці жыцця беларускіх мужчын і жанчын - 12 гадоў. І немалую лепту ў высокую смяротнасць мужчын уносяць, як ні парадаксальна, традыцыйныя пола-ролевыя паводзіны. На долю сацыяльных наступстваў такіх перажыткаў (алкагалізм, учыненне правапарушэнняў і г.д.), на мой погляд, прыпадае палавіна "недажытых" мужчынскіх гадоў.
- Паводле статыстыкі, кожная дзясятая беларуска разведзена, кожная шостая - удава. Перавага колькасці жанчын над колькасцю мужчын абумоўлена як асаблівасцямі полаўзроставай структуры насельніцтва, так і высокай смяротнасцю мужчын, асабліва працаздольнага ўзросту. Узровень смяротнасці мужчын практычна ў тры разы перавышае ўзровень смяротнасці жанчын ва ўсіх узроставых групах. Шчыра кажучы, я лічыла, што гэты разрыў абумоўлены пераважна больш рызыкоўнымі паводзінамі мужчын.
- А чаму ў іх менш ашчаджальныя паводзіны? Ды таму што іх з дзяцінства пераконваюць: рызыка - высакародная мужчынская справа. Паводле статыстыкі Савета Еўропы, амаль 95 працэнтаў зняволеных - мужчыны. Паводле даных сусветнага даследавання ААН 2011 года, сярод усіх людзей, якія загінулі ў выніку забойстваў, - 80 працэнтаў - мужчыны. Дзяўчынак вучаць сябе берагчы, аргументуючы падрыхтоўкай да мацярынства, а хлочыкі быццам бы за будучых нашчадкаў і не адказваюць. Але ад каго жанчына будзе нараджаць здаровых дзяцей? З кім іх будзе выхоўваць?
Можна нават сказаць, што каштоўнасць мужчынскага здароўя ў нашай краіне ніжэйшая, чым жаночага. І гэта, прынамсі, несправядліва.
І яшчэ. Жанчынам забаронена працаваць па дзвюх сотнях спецыяльнасцей, зыходзячы са шкодных і небяспечных умоў працы. Мужчынам жа працаваць там можна, быццам бы іх арганізм з іншага цеста.
- А выйсце ў чым? Толькі не кажыце, што трэба ліквідаваць існуючыя забароны на прафесію. І адправіць жанчыну ў забой або на хімічную вытворчасць.
- Многія краіны пайшлі па шляху аўтаматызацыі вытворчасці. І там на шкодных вытворчасцях жанчыны і мужчыны кіруюць робатамі/машынамі/станкамі замест выкарыстання ручной працы.
Што датычыцца рызыкоўных паводзін, то, на жаль, грамадства (дакладней, стэрэатыпы, якія склаліся ў ім) само заахвочвае мужчын да гэтага - ад сексуальных паводзін (вітаецца вопытны партнёр і цнатлівая выбранніца) да адносін да свайго здароўя (не па-мужчынску, маўляў, бегаць па ўрачах, працаваць трэба і не скардзіцца па дробязях). А потым - інсульты, інфаркты, бясплоднасць, прастатыт і іншыя захворванні, якіх можна было б пазбегнуць або хаця б адтэрмінаваць пры больш уважлівым стаўленні да свайго арганізма, своечасовым звароце да ўрача і пры здаровым ладзе жыцця. Кожная жанчына ведае, што трэба наведваць гінеколага і з якой перыядычнасцю. А ці многа мужчын ведаюць аб урачы-андролагу?
- Дарэчы, мне гаварылі, што на прыём да андролага чаргі няма зусім...А праблем у сферы мужчынскага здароўя вельмі шмат.
- Корань зла, на мой погляд, - у проціпастаўленні мужчынскага і жаночага, у палярызацыі палоў, у высвятленні, хто лепшы - мужчына ці жанчына. Грамадства катэгарычнае: калі твае паводзіны не адпавядаюць традыцыйным гендарным ролям, то ты не сапраўдны мужчына або ты не сапраўдная жанчына. Але сучасны свет патрабуе гібкасці. Мужчына ў бізнесе, палітыцы павінен быць часам дыпламатам і ўмець адступаць, а жанчыне трэба праяўляць сілу, калі на рабоце даводзіцца прымаць жорсткія, балючыя для некага рашэнні, быць цвёрдай у выхаванні дзяцей і гэтак далей.
Калі мы перастанем засяроджвацца на ўспрыманні мужчын і жанчын у кантэксце ўласных разуменняў аб палавой матрыцы паводзін, то з'явіцца так неабходная ўсім людзям талерантнасць.
- Многія лічаць увядзенне халасцяцкага падатку парушэннем гендарных правоў мужчын. А вы асабіста - за ці супраць?
- Я супраць увядзення такога падатку ў прынцыпе, паколькі прыярытэт павінен заставацца за заахвочвальнымі метадамі паляпшэння дэмаграфічнай сітуацыі.
Калі ж змадэляваць сітуацыю ўвядзення гэтага падатку, то з гендарнага пункту гледжання яго павінны плаціць не толькі мужчыны, як гэта было ў савецкі час, але і жанчыны.
- Усё часцей гавораць аб крызісе сям'і. Прыводзяць лічбы разводаў (уражальныя, трэба прызнаць), няпоўных сем'яў, адзінокіх старых пры жывых дзецях, з'яўляюцца прыхільнікі чайлд-фры. На ваш погляд, сям'я сапраўды перажывае перыяд паўраспаду?
- Можна называць гэта крызісам, можна вынікам натуральных працэсаў развіцця - міграцыйных, дэмаграфічных, урбаністычных.
Так, адным з галоўных фактараў я лічу змяненне міграцыйных настрояў. У Беларусі тры чвэрці насельніцтва - гараджане, а гэта перадумова для таго, што сем'і становяцца менш традыцыйнымі, больш свабоднымі, мабільнымі і раз'яднанымі. І з меншай колькасцю дзяцей.
Другі аспект - наяўнасць вялікага інфармацыйнага поля. Пры ўсіх яго плюсах ёсць і відавочныя мінусы: аслабляецца аўтарытэт бацькоў з-за таго, што яны перасталі быць адзінай крыніцай інфармацыі аб жыцці (любыя звесткі можна атрымаць праз Інтэрнэт і іншыя сродкі камунікацыі).
Што застаецца бацькам у гэтай сітуацыі? Паказваць на сваім прыкладзе пазітыўныя мадэлі паводзін, а не толькі выкарыстоўваць дысцыплінарнае ўздзеянне, займацца натацыямі.
І ўсё ж нягледзячы на відавочнае аслабленне ўнутрысямейных сувязей, большасць жыхароў нашай краіны аддае перавагу жыццю ў сямейных або партнёрскіх гетэрасексуальных адносінах. Гэта значыць, што людзі хочуць мець блізкае кола, якое асацыіруецца ў іх з бяспекай, узаемадапамогай. Для многіх сям'я ў несумненным прыярытэце, паколькі наяўнасць дзяцей - гэта спосаб перадаць свае традыцыі, вопыт, культуру, светапогляд. Адным словам, матэрыяльная і нематэрыяльная спадчына.
- Тым не менш, на мой погляд, людзі цяпер ідуць з большай рашучасцю на разрыў адносін, чым раней. Магчыма, ролю адыгрывае той факт, што і мужчына, і жанчына могуць вырашыць самастойна свае праблемы. Усё часцей гавораць "не выйсці, а схадзіць замуж - гэта сімпатычна"...
- На жаль, да шлюбу аблегчаны падыход. Але шлюб - не сукенка, якую можна панасіць, потым здаць у хімчыстку, а потым аддаць у магазін сэканд-хэнд або выкінуць у скрыню для смецця. З чалавечымі адносінамі такое рабіць небяспечна - як вынік, людзі страчваюць час, сілы, здароўе. А іх не вярнуць...
На мой погляд, шлюб - гэта неабходнасць нечым ахвяраваць дзеля іншага чалавека і пры гэтым не страчваць сябе. Вось гэтай ахвярнасці (у добрым сэнсе слова) і не хапае сучасным сем'ям. Сваю лепту ўносіць пануючая культура спажывання, заснаваная на чыстым індывідуалізме.
Моладзь не гатова да сямейнага жыцця, знаходзячыся ў палоне рамантычных памылковых поглядаў. Як паказала апытанне школьнікаў, у іх разуменні сям'я - гэта пацалункі, паходы ў кіно, кветкі і свечкі. А вось аб сумесным вырашэнні непазбежных бытавых праблем у іх і ўяўлення няма. Як і аб тым, што хоча ад свайго выбранніка або выбранніцы партнёр і ці гатовы другі пайсці яму насустрач, аб тым, дзе знаходзіцца тая мяжа, за якой свабода заканчваецца і пачынаюцца абавязкі, у першую чаргу бацькоўскія. Паколькі маці і бацькам не становяцца аўтаматычна ў той дзень, калі нараджаецца дзіця (купіўшы аўтамабіль, чалавек не пераўтвараецца цудоўным чынам у вадзіцеля, калі ў яго няма навыкаў кіравання). Усвядомленаму бацькоўству трэба вучыцца, да яго трэба рыхтавацца.
- А можа, праблема яшчэ і ў тым, што моладзь вельмі рана (зноў жа, каб дагадзіць традыцыям) стварае сям'ю? Так, узрост уступлення ў шлюб у Беларусі паступова павышаецца. Але, на мой погляд, шлюбы ў нас раннія. Гэта ў Еўропе 35 гадоў узрост нявесты, а ў Беларусі 27 гадоў - старародзячая...
- Усё залежыць ад таго, які сацыяльны вопыт набыты чалавекам. Людзі ж становяцца дарослымі па-рознаму. Нехта ў 22 гады ўжо атрымаў адукацыю, працуе, жыве самастойна, а нехта і ў 35 гадоў абсалютны ўтрыманец у матэрыяльных і маральных адносінах.
З іншага боку, на думку псіхолагаў, шлюб у больш сталым узросце таксама нясе ў сабе пэўную рызыку разводу. Праблема ў тым, што сталаму чалавеку цяжка ісці на кампраміс, ён не гатовы прыстасоўвацца да парнёра і новых абставін, ён самадастатковы і ўпэўнены, што ён мае рацыю.
- Якая, на вашу думку, мадэль сям'і будучага з гендарнага пункту гледжання?
- Беларусь ідзе дэмаграфічным курсам: ужо назіраецца павышэнне ўзросту ўступлення ў шлюб і ўзросту маці пры нараджэнні першынца, скарачэнне колькасці дзяцей у сям'і.
У еўрапейскай перспектыве - эгалітарная сям'я (з раўнапраўнымі адносінамі, з прыярытэтам індывідуалістычных каштоўнасцей): нягледзячы на тое, што жывучы ў сям'і, я - асоба са сваімі інтарэсамі, асабістай прасторай. Тыя ж шведы ідуць па шляху аўтаматызацыі свайго быту, перакладваючы функцыі на наёмных работнікаў (няня, хатняя работніца, садоўнік і іншыя). Гэта дае магчымасць больш часу праводзіць з мужам, дзецьмі, але не ва ўрон хобі. Зразумела, калі дазваляе матэрыяльнае становішча.
Як хутка беларуская сям'я прыйдзе да такой мадэлі, сказаць складана. Як і прадказаць, калі нашы мужчыны пачнуць больш удзяляць увагі сваім дзецям, усвядоміўшы нарэшце, што бацькоўства - гэта вялікая радасць і сэнс жыцця. Цяжка таксама дапусціць, калі жанчыны змогуць перакласці на мужчынскія плечы частку дамашняга быту і гарманічна размеркаваць догляд дзяцей і іх выхаванне. Вельмі моцныя ў Беларусі жаночыя і мужчынскія мадэлі паводзін, каб разлічваць на іх хуткае змяненне.
Між тым, расійскія даследчыкі ўжо выдзяляюць новы тып мужчын - пераважна маладога ўзросту і пражываючыя ў гарадах. Гэта людзі, для якіх уласная сям'я роўная па значнасці іх рабоце (прычым, пры поўнай прафесійнай рэалізацыі). Іх крэда: "Я займаюся той справай, якая мне падабаецца, і я люблю сваю сям'ю, таму што яна мне патрэбная і важная як спосаб самарэалізацыі. Я хачу, каб мае дзеці бачылі мяне, адчувалі, а не толькі чулі аба мне, хачу падзяляць з імі іх захапленні, хачу быць бацькам не прыходзячым, а бацькам прысутным".
Як хутка такі тып "прапішацца" ў Беларусі, гаварыць не бяруся. Але адзін спрыяльны фактар дакладна ёсць - гэта ўрбанізацыя.
Разумееце, барацьба за гендарную роўнасць успрымаецца часам занадта спрошчана: маўляў, трэба нешта адабраць у мужчын і перадаць жанчынам. А сэнс у тым, каб справядліва падзяліцца, у тым ліку і бацькоўскімі функцыямі, і каб пол перастаў быць прыкметай такога падзелу (як цяпер - мужчынскія і жаночыя абавязкі).
Дарэчы, шведскія даследчыкі яшчэ ў 90-я гады мінулага стагоддзя выявілі больш распаўсюджаны тып - бацька адсутны. Яго ніхто не бачыць, але ўсе баяцца і ведаюць, што ён ёсць і ў выпадку чаго з'явіцца і пакарае. Мяркую, што самі бацькі не ў захапленні ад такога бога караючага. Яны і рады былі б аддаваць сваім нашчадкам цеплыню і пяшчоту, ведаць імёны сяброў сваіх дзяцей і назвы іх любімых казак, але асцерагаюцца, ці не палічаць людзі гэта праявай жаноцкасці і слабасці? Чаму ў нас толькі 1 працэнт мужчын, якія бяруць водпуск па догляду дзіцяці? У тым ліку і таму што такія бацькі сутыкаюцца з насмешкамі людзей і неразуменнем работадаўцаў. А менавіта такая цеплыня і клопат - самая выйгрышная акцыя на будучае.
Роля сапраўднага бацькі - самая цудоўная роля мужчыны, якая доўгі час ігнаравалася. У гэтым і заключаецца выгада гендарнай роўнасці для мужчын.
Паглядзіце, колькі цяпер адзінокіх пажылых мужчын, якіх кінулі дзеці. Прычынай іх адзіноты сярод іншага можа быць плата за адсутнасць эмацыянальнай сувязі з дзецьмі ў дзяцінстве, юнацтве, маладосці. Адкуль возьмуцца цёплыя адносіны да бацькоў (ды і да маці таксама), калі тыя ў свой час не інвесціравалі свае пачуцці ў дзяцей?
- Нявырашаных праблем у мужчын нямала. Сапраўды, з-за недаацэнкі грамадствам значнасці бацькоўства зменшыўся іх уплыў на выхаванне дзяцей у сям'і, не ў поўнай меры праяўляецца адказнасць бацькоў за сацыялізацыю дзяцей. У выніку пры скасаванні шлюбу сыны і дочкі часцей за ўсё застаюцца з маці. Бацькі-адзіночкі скардзяцца, што не маюць тых жа правоў, якія ёсць у жанчын у аналагічных сітуацыях. Ды і ахвярамі сямейнага насілля (псіхалагічнага, фінансавага і фізічнага) усё часцей становяцца прадстаўнікі моцнага полу (ва ўсякім разе, на гэта ўказваюць вынікі сацыяльных апытанняў). Ці можна гаварыць аб тым, што традыцыйныя паняцці моцны і слабы пол змянілі арыентацыю?
- Задайце гэта пытанне жанчыне, якая ў адзіночку цягне трое дзяцей - хіба можна яе назваць слабым полам? Або запытайце ў мужчыны, які кожны вечар чытае казкі сваім дзецям або мые дома посуд - няўжо яго эмацыянальнасць у такія моманты сведчыць аб яго слабасці і немужчынскіх паводзінах?
Я ўвогуле супраць абагульненняў, усё вельмі неадназначна ў жыцці, каб прычэпліваць ярлыкі.
Гендарныя стэрэатыпы - гэта сведчанне чорна-белага ўспрымання свету. А на самай жа справе ён поўны колераў і адценняў
- А як вы ставіцеся да кватавання па прыкмеце полу?
- Аналітыкі ААН палічылі, што калі б не было кватавання (а 30-працэнтнае прадстаўніцтва жанчын у бізнесе і палітыцы лічыцца крытычнай лічбай для таго, каб пачалі адбывацца змяненні), то такога паказчыка ўдзелу жанчын у палітыцы і эканоміцы свет дасягнуў бы толькі праз 100 гадоў.
Значыць, без заахвочвальных мер шлях да гендарнага раўнапраўя будзе вельмі доўгім. Але ключавое слова тут - часовы характар такіх мер. Важна не прапусціць той момант, калі квоты могуць стаць тормазам, а не стымулам.
У Еўропе цяпер актыўна спрачаюцца наконт квот у бізнесе. А некаторыя буйныя кампаніі ў Германіі, Іспаніі, не дачакаўшыся заканчэння дыскусій, увялі 30-працэнтнае прадстаўніцтва жанчын у кіраўніцтве. Яны падлічылі, што адсутнасць жанчын у органах, якія прымаюць рашэнні, прыводзіць да парушэння балансу і ў працоўным калектыве, недаўліку інтарэсаў сямейных работнікаў і г.д.
- Што такое гендарны разрыў па-беларуску?
- Жанчыны нясуць на сваіх кволых плячах асноўны цяжар неаплатнай хатняй працы. Для няпоўных сем'яў з адной маці высокая верагоднасць пападання ў катэгорыю малазабяспечаных. Насілле ў сям'і ў адносінах да жанчын застаецца, на жаль, нярэдкай з'явай.
Жанчыны ў большай ступені сутыкаюцца з праблемамі на рынку працы (прытым, што жанчын у краіне больш, у тым ліку сярод працуючых, а адукацыйны ўзровень іх вышэйшы, чым у мужчын). Кіруючыя пасады займаюць пераважна мужчыны. Пры дэкларуемых роўных правах на працу мужчыны зарабляюць у сярэднім на 20 працэнтаў больш. Жанчыны часцей, чым мужчыны, вымушаны пагаджацца на нізкааплатную работу або таму, што ў іх няма іншых магчымасцей занятасці, або таму, што такая работа дае магчымасць спалучаць працу з сямейнымі абавязкамі.
Згадзіцеся: толькі ў жанчын пры прыёме на работу пытаюць, ці замужам яна і ці ёсць дзеці. Мужчынам такія пытанні не задаюць. Гэта сведчыць аб тым, што ацэньваюцца не толькі прафесійныя якасці, але і палавая прыналежнасць.
Не выкаранена і праблема "шкляной мяжы" - жанчыны рэдка займаюць высокія пасады, знаходзячыся на другарадных ролях (у кіраўнікі сярэдняга звяна - калі ласка, а ў першы эшалон - выбачайце).
Нядаўняе апытанне працуючых мужчын паказала: кожны пяты супраць, каб ім кіравала жанчына. А чаму? А таму, маўляў, што з жанчын не атрымліваецца добрых кіраўнікоў, яны прымаюць рашэнні, заснаваныя на эмоцыях. Такое тлумачэнне ірацыянальнае, алагічнае, заснаванае на стэрэатыпізацыі.
Для мяне ж гэта пытанне сацыяльнай справядлівасці. І каб змяніць гэтыя стэрэатыпы, патрэбна судовая практыка. Але жанчыны вельмі рэдка ідуць на адстойванне сваіх правоў у судзе. Дыскрымінацыю па прыкмеце полу даказаць, вядома, вельмі складана. А вось у Польшчы, напрыклад, цяжар доказу ў справе дыскрымінацыі ўскладзены не на істца, а на работадаўца (ён павінен даказаць, што факта не было).
Я чула толькі аб адной справе ў нашай краіне, выйгранай жанчынамі ў судзе, - аб сексуальных дамаганнях на рабочым месцы. Дзве работніцы прыцягнулі свайго начальніка да адказнасці, ён быў асуджаны і пазбаўлены права займання кіруючай пасады на 5 гадоў. І гэта было ў канцы 90-х гадоў мінулага стагоддзя...
- Спецыяльныя законы аб гендарным раўнапраўі прыняты ў еўрапейскіх краінах. Ці мэтазгодна распрацоўка такога законапраекта аў Беларусі?
- У большасці краін Еўрасаюза прыняты законы аб недыскрымінацыі, у тым ліку і па гендарнай прыкмеце. У некаторых краінах прыняты законы аб раўнапраўі мужчын і жанчын. Ёсць механізмы, судовая практыка (прычым звяртаюцца ў суд і мужчыны, і жанчыны, якія лічаць, што іх правы былі парушаны менавіта па прычыне іх палавой прыналежнасці).
Я за тое, каб такі закон быў і ў Беларусі. Або больш шырокі закон аб антыдыскрымінацыі. У Канстытуцыі, розных кодэксах напісана, што грамадзяне не павінны падвяргацца дыскрымінацыі. Але юрыдычнае азначэнне дыскрымінацыі ў нашым заканадаўстве адсутнічае.
Беларусь па праву ганарыцца заканадаўствам па барацьбе з гандлем людзьмі, яе пазіцыя ў міжнародным рэйтынгу адразу павысілася і ўзмацніўся аўтарытэт. Чаму б не зрабіць такі крок і ў гендарным або антыдыскрымінацыйным заканадаўстве?
Алена ПРУС
- Ірына, што вы аднеслі б да гендарных стэрэатыпаў?
- Гендарныя стэрэатыпы праяўляюцца ў адносінах да работы, эмоцый, сямейных абавязкаў пры існуючым у грамадстве падзеле на "мужчынскае" і "жаночае". Напрыклад, прынята лічыць, што жанчына - слабая, пяшчотная, вядомая істота, а мужчына - моцны, рашучы, немнагаслоўны, вядучы. Аднак такі стэрэатыпны погляд даўно не адпавядае рэальнасці. Ролі змяняюцца, а мы прадаўжаем па старых звычаях апеляваць традыцыйнымі паняццямі аб сіле і слабасці. Хто з сённяшняга пункту гледжання мужчына ў большай ступені: Арнольд Шварцэнегер, іграючы біцэпсамі, або Андрэй Сахараў, які здзейсніў гучныя грамадзянскія ўчынкі?!
Дык вось, не павінна быць прывязкі да полу: і мужчына, і жанчына адчуваюць аднолькавыя эмоцыі: страх, шчасце, весялосць, боль. Але традыцыі вымушаюць людзей па-рознаму праяўляць свае эмоцыі: жанчына плача, мужчына пакутуе моўчкі або праяўляе гнеў. Стукнуць кулаком па сталу ў запале лічыцца прымальнай мужчынскай эмоцыяй, а калі так праявіць свае моцныя пачуцці жанчына, тут жа ахрысцяць мужыком у спадніцы. І наадварот, мужчыну, які плача, адразу ж запішуць у слабакі.
Усё гэта не так бяскрыўдна, як здаецца на першы погляд. Розніца ў працягласці жыцця беларускіх мужчын і жанчын - 12 гадоў. І немалую лепту ў высокую смяротнасць мужчын уносяць, як ні парадаксальна, традыцыйныя пола-ролевыя паводзіны. На долю сацыяльных наступстваў такіх перажыткаў (алкагалізм, учыненне правапарушэнняў і г.д.), на мой погляд, прыпадае палавіна "недажытых" мужчынскіх гадоў.
- Паводле статыстыкі, кожная дзясятая беларуска разведзена, кожная шостая - удава. Перавага колькасці жанчын над колькасцю мужчын абумоўлена як асаблівасцямі полаўзроставай структуры насельніцтва, так і высокай смяротнасцю мужчын, асабліва працаздольнага ўзросту. Узровень смяротнасці мужчын практычна ў тры разы перавышае ўзровень смяротнасці жанчын ва ўсіх узроставых групах. Шчыра кажучы, я лічыла, што гэты разрыў абумоўлены пераважна больш рызыкоўнымі паводзінамі мужчын.
- А чаму ў іх менш ашчаджальныя паводзіны? Ды таму што іх з дзяцінства пераконваюць: рызыка - высакародная мужчынская справа. Паводле статыстыкі Савета Еўропы, амаль 95 працэнтаў зняволеных - мужчыны. Паводле даных сусветнага даследавання ААН 2011 года, сярод усіх людзей, якія загінулі ў выніку забойстваў, - 80 працэнтаў - мужчыны. Дзяўчынак вучаць сябе берагчы, аргументуючы падрыхтоўкай да мацярынства, а хлочыкі быццам бы за будучых нашчадкаў і не адказваюць. Але ад каго жанчына будзе нараджаць здаровых дзяцей? З кім іх будзе выхоўваць?
Можна нават сказаць, што каштоўнасць мужчынскага здароўя ў нашай краіне ніжэйшая, чым жаночага. І гэта, прынамсі, несправядліва.
І яшчэ. Жанчынам забаронена працаваць па дзвюх сотнях спецыяльнасцей, зыходзячы са шкодных і небяспечных умоў працы. Мужчынам жа працаваць там можна, быццам бы іх арганізм з іншага цеста.
- А выйсце ў чым? Толькі не кажыце, што трэба ліквідаваць існуючыя забароны на прафесію. І адправіць жанчыну ў забой або на хімічную вытворчасць.
- Многія краіны пайшлі па шляху аўтаматызацыі вытворчасці. І там на шкодных вытворчасцях жанчыны і мужчыны кіруюць робатамі/машынамі/станкамі замест выкарыстання ручной працы.
Што датычыцца рызыкоўных паводзін, то, на жаль, грамадства (дакладней, стэрэатыпы, якія склаліся ў ім) само заахвочвае мужчын да гэтага - ад сексуальных паводзін (вітаецца вопытны партнёр і цнатлівая выбранніца) да адносін да свайго здароўя (не па-мужчынску, маўляў, бегаць па ўрачах, працаваць трэба і не скардзіцца па дробязях). А потым - інсульты, інфаркты, бясплоднасць, прастатыт і іншыя захворванні, якіх можна было б пазбегнуць або хаця б адтэрмінаваць пры больш уважлівым стаўленні да свайго арганізма, своечасовым звароце да ўрача і пры здаровым ладзе жыцця. Кожная жанчына ведае, што трэба наведваць гінеколага і з якой перыядычнасцю. А ці многа мужчын ведаюць аб урачы-андролагу?
- Дарэчы, мне гаварылі, што на прыём да андролага чаргі няма зусім...А праблем у сферы мужчынскага здароўя вельмі шмат.
- Корань зла, на мой погляд, - у проціпастаўленні мужчынскага і жаночага, у палярызацыі палоў, у высвятленні, хто лепшы - мужчына ці жанчына. Грамадства катэгарычнае: калі твае паводзіны не адпавядаюць традыцыйным гендарным ролям, то ты не сапраўдны мужчына або ты не сапраўдная жанчына. Але сучасны свет патрабуе гібкасці. Мужчына ў бізнесе, палітыцы павінен быць часам дыпламатам і ўмець адступаць, а жанчыне трэба праяўляць сілу, калі на рабоце даводзіцца прымаць жорсткія, балючыя для некага рашэнні, быць цвёрдай у выхаванні дзяцей і гэтак далей.
Калі мы перастанем засяроджвацца на ўспрыманні мужчын і жанчын у кантэксце ўласных разуменняў аб палавой матрыцы паводзін, то з'явіцца так неабходная ўсім людзям талерантнасць.
- Многія лічаць увядзенне халасцяцкага падатку парушэннем гендарных правоў мужчын. А вы асабіста - за ці супраць?
- Я супраць увядзення такога падатку ў прынцыпе, паколькі прыярытэт павінен заставацца за заахвочвальнымі метадамі паляпшэння дэмаграфічнай сітуацыі.
Калі ж змадэляваць сітуацыю ўвядзення гэтага падатку, то з гендарнага пункту гледжання яго павінны плаціць не толькі мужчыны, як гэта было ў савецкі час, але і жанчыны.
- Усё часцей гавораць аб крызісе сям'і. Прыводзяць лічбы разводаў (уражальныя, трэба прызнаць), няпоўных сем'яў, адзінокіх старых пры жывых дзецях, з'яўляюцца прыхільнікі чайлд-фры. На ваш погляд, сям'я сапраўды перажывае перыяд паўраспаду?
- Можна называць гэта крызісам, можна вынікам натуральных працэсаў развіцця - міграцыйных, дэмаграфічных, урбаністычных.
Так, адным з галоўных фактараў я лічу змяненне міграцыйных настрояў. У Беларусі тры чвэрці насельніцтва - гараджане, а гэта перадумова для таго, што сем'і становяцца менш традыцыйнымі, больш свабоднымі, мабільнымі і раз'яднанымі. І з меншай колькасцю дзяцей.
Другі аспект - наяўнасць вялікага інфармацыйнага поля. Пры ўсіх яго плюсах ёсць і відавочныя мінусы: аслабляецца аўтарытэт бацькоў з-за таго, што яны перасталі быць адзінай крыніцай інфармацыі аб жыцці (любыя звесткі можна атрымаць праз Інтэрнэт і іншыя сродкі камунікацыі).
Што застаецца бацькам у гэтай сітуацыі? Паказваць на сваім прыкладзе пазітыўныя мадэлі паводзін, а не толькі выкарыстоўваць дысцыплінарнае ўздзеянне, займацца натацыямі.
І ўсё ж нягледзячы на відавочнае аслабленне ўнутрысямейных сувязей, большасць жыхароў нашай краіны аддае перавагу жыццю ў сямейных або партнёрскіх гетэрасексуальных адносінах. Гэта значыць, што людзі хочуць мець блізкае кола, якое асацыіруецца ў іх з бяспекай, узаемадапамогай. Для многіх сям'я ў несумненным прыярытэце, паколькі наяўнасць дзяцей - гэта спосаб перадаць свае традыцыі, вопыт, культуру, светапогляд. Адным словам, матэрыяльная і нематэрыяльная спадчына.
- Тым не менш, на мой погляд, людзі цяпер ідуць з большай рашучасцю на разрыў адносін, чым раней. Магчыма, ролю адыгрывае той факт, што і мужчына, і жанчына могуць вырашыць самастойна свае праблемы. Усё часцей гавораць "не выйсці, а схадзіць замуж - гэта сімпатычна"...
- На жаль, да шлюбу аблегчаны падыход. Але шлюб - не сукенка, якую можна панасіць, потым здаць у хімчыстку, а потым аддаць у магазін сэканд-хэнд або выкінуць у скрыню для смецця. З чалавечымі адносінамі такое рабіць небяспечна - як вынік, людзі страчваюць час, сілы, здароўе. А іх не вярнуць...
На мой погляд, шлюб - гэта неабходнасць нечым ахвяраваць дзеля іншага чалавека і пры гэтым не страчваць сябе. Вось гэтай ахвярнасці (у добрым сэнсе слова) і не хапае сучасным сем'ям. Сваю лепту ўносіць пануючая культура спажывання, заснаваная на чыстым індывідуалізме.
Моладзь не гатова да сямейнага жыцця, знаходзячыся ў палоне рамантычных памылковых поглядаў. Як паказала апытанне школьнікаў, у іх разуменні сям'я - гэта пацалункі, паходы ў кіно, кветкі і свечкі. А вось аб сумесным вырашэнні непазбежных бытавых праблем у іх і ўяўлення няма. Як і аб тым, што хоча ад свайго выбранніка або выбранніцы партнёр і ці гатовы другі пайсці яму насустрач, аб тым, дзе знаходзіцца тая мяжа, за якой свабода заканчваецца і пачынаюцца абавязкі, у першую чаргу бацькоўскія. Паколькі маці і бацькам не становяцца аўтаматычна ў той дзень, калі нараджаецца дзіця (купіўшы аўтамабіль, чалавек не пераўтвараецца цудоўным чынам у вадзіцеля, калі ў яго няма навыкаў кіравання). Усвядомленаму бацькоўству трэба вучыцца, да яго трэба рыхтавацца.
- А можа, праблема яшчэ і ў тым, што моладзь вельмі рана (зноў жа, каб дагадзіць традыцыям) стварае сям'ю? Так, узрост уступлення ў шлюб у Беларусі паступова павышаецца. Але, на мой погляд, шлюбы ў нас раннія. Гэта ў Еўропе 35 гадоў узрост нявесты, а ў Беларусі 27 гадоў - старародзячая...
- Усё залежыць ад таго, які сацыяльны вопыт набыты чалавекам. Людзі ж становяцца дарослымі па-рознаму. Нехта ў 22 гады ўжо атрымаў адукацыю, працуе, жыве самастойна, а нехта і ў 35 гадоў абсалютны ўтрыманец у матэрыяльных і маральных адносінах.
З іншага боку, на думку псіхолагаў, шлюб у больш сталым узросце таксама нясе ў сабе пэўную рызыку разводу. Праблема ў тым, што сталаму чалавеку цяжка ісці на кампраміс, ён не гатовы прыстасоўвацца да парнёра і новых абставін, ён самадастатковы і ўпэўнены, што ён мае рацыю.
- Якая, на вашу думку, мадэль сям'і будучага з гендарнага пункту гледжання?
- Беларусь ідзе дэмаграфічным курсам: ужо назіраецца павышэнне ўзросту ўступлення ў шлюб і ўзросту маці пры нараджэнні першынца, скарачэнне колькасці дзяцей у сям'і.
У еўрапейскай перспектыве - эгалітарная сям'я (з раўнапраўнымі адносінамі, з прыярытэтам індывідуалістычных каштоўнасцей): нягледзячы на тое, што жывучы ў сям'і, я - асоба са сваімі інтарэсамі, асабістай прасторай. Тыя ж шведы ідуць па шляху аўтаматызацыі свайго быту, перакладваючы функцыі на наёмных работнікаў (няня, хатняя работніца, садоўнік і іншыя). Гэта дае магчымасць больш часу праводзіць з мужам, дзецьмі, але не ва ўрон хобі. Зразумела, калі дазваляе матэрыяльнае становішча.
Як хутка беларуская сям'я прыйдзе да такой мадэлі, сказаць складана. Як і прадказаць, калі нашы мужчыны пачнуць больш удзяляць увагі сваім дзецям, усвядоміўшы нарэшце, што бацькоўства - гэта вялікая радасць і сэнс жыцця. Цяжка таксама дапусціць, калі жанчыны змогуць перакласці на мужчынскія плечы частку дамашняга быту і гарманічна размеркаваць догляд дзяцей і іх выхаванне. Вельмі моцныя ў Беларусі жаночыя і мужчынскія мадэлі паводзін, каб разлічваць на іх хуткае змяненне.
Між тым, расійскія даследчыкі ўжо выдзяляюць новы тып мужчын - пераважна маладога ўзросту і пражываючыя ў гарадах. Гэта людзі, для якіх уласная сям'я роўная па значнасці іх рабоце (прычым, пры поўнай прафесійнай рэалізацыі). Іх крэда: "Я займаюся той справай, якая мне падабаецца, і я люблю сваю сям'ю, таму што яна мне патрэбная і важная як спосаб самарэалізацыі. Я хачу, каб мае дзеці бачылі мяне, адчувалі, а не толькі чулі аба мне, хачу падзяляць з імі іх захапленні, хачу быць бацькам не прыходзячым, а бацькам прысутным".
Як хутка такі тып "прапішацца" ў Беларусі, гаварыць не бяруся. Але адзін спрыяльны фактар дакладна ёсць - гэта ўрбанізацыя.
Разумееце, барацьба за гендарную роўнасць успрымаецца часам занадта спрошчана: маўляў, трэба нешта адабраць у мужчын і перадаць жанчынам. А сэнс у тым, каб справядліва падзяліцца, у тым ліку і бацькоўскімі функцыямі, і каб пол перастаў быць прыкметай такога падзелу (як цяпер - мужчынскія і жаночыя абавязкі).
Дарэчы, шведскія даследчыкі яшчэ ў 90-я гады мінулага стагоддзя выявілі больш распаўсюджаны тып - бацька адсутны. Яго ніхто не бачыць, але ўсе баяцца і ведаюць, што ён ёсць і ў выпадку чаго з'явіцца і пакарае. Мяркую, што самі бацькі не ў захапленні ад такога бога караючага. Яны і рады былі б аддаваць сваім нашчадкам цеплыню і пяшчоту, ведаць імёны сяброў сваіх дзяцей і назвы іх любімых казак, але асцерагаюцца, ці не палічаць людзі гэта праявай жаноцкасці і слабасці? Чаму ў нас толькі 1 працэнт мужчын, якія бяруць водпуск па догляду дзіцяці? У тым ліку і таму што такія бацькі сутыкаюцца з насмешкамі людзей і неразуменнем работадаўцаў. А менавіта такая цеплыня і клопат - самая выйгрышная акцыя на будучае.
Роля сапраўднага бацькі - самая цудоўная роля мужчыны, якая доўгі час ігнаравалася. У гэтым і заключаецца выгада гендарнай роўнасці для мужчын.
Паглядзіце, колькі цяпер адзінокіх пажылых мужчын, якіх кінулі дзеці. Прычынай іх адзіноты сярод іншага можа быць плата за адсутнасць эмацыянальнай сувязі з дзецьмі ў дзяцінстве, юнацтве, маладосці. Адкуль возьмуцца цёплыя адносіны да бацькоў (ды і да маці таксама), калі тыя ў свой час не інвесціравалі свае пачуцці ў дзяцей?
- Нявырашаных праблем у мужчын нямала. Сапраўды, з-за недаацэнкі грамадствам значнасці бацькоўства зменшыўся іх уплыў на выхаванне дзяцей у сям'і, не ў поўнай меры праяўляецца адказнасць бацькоў за сацыялізацыю дзяцей. У выніку пры скасаванні шлюбу сыны і дочкі часцей за ўсё застаюцца з маці. Бацькі-адзіночкі скардзяцца, што не маюць тых жа правоў, якія ёсць у жанчын у аналагічных сітуацыях. Ды і ахвярамі сямейнага насілля (псіхалагічнага, фінансавага і фізічнага) усё часцей становяцца прадстаўнікі моцнага полу (ва ўсякім разе, на гэта ўказваюць вынікі сацыяльных апытанняў). Ці можна гаварыць аб тым, што традыцыйныя паняцці моцны і слабы пол змянілі арыентацыю?
- Задайце гэта пытанне жанчыне, якая ў адзіночку цягне трое дзяцей - хіба можна яе назваць слабым полам? Або запытайце ў мужчыны, які кожны вечар чытае казкі сваім дзецям або мые дома посуд - няўжо яго эмацыянальнасць у такія моманты сведчыць аб яго слабасці і немужчынскіх паводзінах?
Я ўвогуле супраць абагульненняў, усё вельмі неадназначна ў жыцці, каб прычэпліваць ярлыкі.
Гендарныя стэрэатыпы - гэта сведчанне чорна-белага ўспрымання свету. А на самай жа справе ён поўны колераў і адценняў
- А як вы ставіцеся да кватавання па прыкмеце полу?
- Аналітыкі ААН палічылі, што калі б не было кватавання (а 30-працэнтнае прадстаўніцтва жанчын у бізнесе і палітыцы лічыцца крытычнай лічбай для таго, каб пачалі адбывацца змяненні), то такога паказчыка ўдзелу жанчын у палітыцы і эканоміцы свет дасягнуў бы толькі праз 100 гадоў.
Значыць, без заахвочвальных мер шлях да гендарнага раўнапраўя будзе вельмі доўгім. Але ключавое слова тут - часовы характар такіх мер. Важна не прапусціць той момант, калі квоты могуць стаць тормазам, а не стымулам.
У Еўропе цяпер актыўна спрачаюцца наконт квот у бізнесе. А некаторыя буйныя кампаніі ў Германіі, Іспаніі, не дачакаўшыся заканчэння дыскусій, увялі 30-працэнтнае прадстаўніцтва жанчын у кіраўніцтве. Яны падлічылі, што адсутнасць жанчын у органах, якія прымаюць рашэнні, прыводзіць да парушэння балансу і ў працоўным калектыве, недаўліку інтарэсаў сямейных работнікаў і г.д.
- Што такое гендарны разрыў па-беларуску?
- Жанчыны нясуць на сваіх кволых плячах асноўны цяжар неаплатнай хатняй працы. Для няпоўных сем'яў з адной маці высокая верагоднасць пападання ў катэгорыю малазабяспечаных. Насілле ў сям'і ў адносінах да жанчын застаецца, на жаль, нярэдкай з'явай.
Жанчыны ў большай ступені сутыкаюцца з праблемамі на рынку працы (прытым, што жанчын у краіне больш, у тым ліку сярод працуючых, а адукацыйны ўзровень іх вышэйшы, чым у мужчын). Кіруючыя пасады займаюць пераважна мужчыны. Пры дэкларуемых роўных правах на працу мужчыны зарабляюць у сярэднім на 20 працэнтаў больш. Жанчыны часцей, чым мужчыны, вымушаны пагаджацца на нізкааплатную работу або таму, што ў іх няма іншых магчымасцей занятасці, або таму, што такая работа дае магчымасць спалучаць працу з сямейнымі абавязкамі.
Згадзіцеся: толькі ў жанчын пры прыёме на работу пытаюць, ці замужам яна і ці ёсць дзеці. Мужчынам такія пытанні не задаюць. Гэта сведчыць аб тым, што ацэньваюцца не толькі прафесійныя якасці, але і палавая прыналежнасць.
Не выкаранена і праблема "шкляной мяжы" - жанчыны рэдка займаюць высокія пасады, знаходзячыся на другарадных ролях (у кіраўнікі сярэдняга звяна - калі ласка, а ў першы эшалон - выбачайце).
Нядаўняе апытанне працуючых мужчын паказала: кожны пяты супраць, каб ім кіравала жанчына. А чаму? А таму, маўляў, што з жанчын не атрымліваецца добрых кіраўнікоў, яны прымаюць рашэнні, заснаваныя на эмоцыях. Такое тлумачэнне ірацыянальнае, алагічнае, заснаванае на стэрэатыпізацыі.
Для мяне ж гэта пытанне сацыяльнай справядлівасці. І каб змяніць гэтыя стэрэатыпы, патрэбна судовая практыка. Але жанчыны вельмі рэдка ідуць на адстойванне сваіх правоў у судзе. Дыскрымінацыю па прыкмеце полу даказаць, вядома, вельмі складана. А вось у Польшчы, напрыклад, цяжар доказу ў справе дыскрымінацыі ўскладзены не на істца, а на работадаўца (ён павінен даказаць, што факта не было).
Я чула толькі аб адной справе ў нашай краіне, выйгранай жанчынамі ў судзе, - аб сексуальных дамаганнях на рабочым месцы. Дзве работніцы прыцягнулі свайго начальніка да адказнасці, ён быў асуджаны і пазбаўлены права займання кіруючай пасады на 5 гадоў. І гэта было ў канцы 90-х гадоў мінулага стагоддзя...
- Спецыяльныя законы аб гендарным раўнапраўі прыняты ў еўрапейскіх краінах. Ці мэтазгодна распрацоўка такога законапраекта аў Беларусі?
- У большасці краін Еўрасаюза прыняты законы аб недыскрымінацыі, у тым ліку і па гендарнай прыкмеце. У некаторых краінах прыняты законы аб раўнапраўі мужчын і жанчын. Ёсць механізмы, судовая практыка (прычым звяртаюцца ў суд і мужчыны, і жанчыны, якія лічаць, што іх правы былі парушаны менавіта па прычыне іх палавой прыналежнасці).
Я за тое, каб такі закон быў і ў Беларусі. Або больш шырокі закон аб антыдыскрымінацыі. У Канстытуцыі, розных кодэксах напісана, што грамадзяне не павінны падвяргацца дыскрымінацыі. Але юрыдычнае азначэнне дыскрымінацыі ў нашым заканадаўстве адсутнічае.
Беларусь па праву ганарыцца заканадаўствам па барацьбе з гандлем людзьмі, яе пазіцыя ў міжнародным рэйтынгу адразу павысілася і ўзмацніўся аўтарытэт. Чаму б не зрабіць такі крок і ў гендарным або антыдыскрымінацыйным заканадаўстве?
Алена ПРУС
