Палата прадстаўнікоў сёння на заключным пасяджэнні сёмай сесіі падтрымала прапанову ЦВК аб назначэнні даты выбараў Прэзідэнта Беларусі - яны пройдуць у нашай краіне 11 кастрычніка. Па гарачых слядах праведзенага пасяджэння карэспандэнт БЕЛТА паразмаўляла са старшынёй Цэнтрвыбаркама Лідзіяй Ярмошынай.
- Лідзія Міхайлаўна, многія цікавяцца, чаму ўсё ж такі было вырашана назначыць больш раннюю дату выбараў, чым гэта планавалася?
- Адразу хачу чарговы раз падкрэсліць: ні аб якім пераносе даты размовы не ідзе, таму што ніхто дату не назначаў. 15 лістапада - гэта была магчымая дата, якая планавалася Цэнтральнай выбарчай камісіяй. Пасля кансультацыі з усімі зацікаўленымі дзяржаўнымі органамі, якія будуць задзейнічаны пры падрыхтоўцы і правядзенні выбараў (урад, парламент, мясцовая вертыкаль) было прынята рашэнне аб іх планаванні на больш ранні тэрмін. Прычым з пункту гледжання закона той тэрмін, аб якім мы гаворым цяпер (11 кастрычніка. - Заўвага БЕЛТА), больш пажаданы, паколькі ён дае магчымасць у выпадку правядзення другога тура ўкласці ўсю выбарчую кампанію ў рамкі, акрэсленыя законам і Канстытуцыяй Рэспублікі Беларусь, і не выйсці пры гэтым за межы двухмесячнага тэрміну, які павінен абавязкова захоўвацца паміж датай выбараў і заканчэннем тэрміну паўнамоцтваў кіраўніка дзяржавы. Таму ўсё робіцца ў рамках закона. Выбары не з'яўляюцца датэрміновымі, яны маглі б праходзіць у любы дзень да 15 лістапада.
- Паводле вашых прагнозаў, колькі ініцыятыўных груп будзе зарэгістравана? Колькім з іх удасца сабраць 100 тыс. подпісаў і зарэгістраваць свайго кандыдата?
- Мне цяжка сказаць, таму што цяпер заяўляе аб сабе шэраг будучых прэтэндэнтаў. Спадзяюся, што іх будзе хаця б не менш за пяць. У выбаршчыкаў павінен быць выбар, таму што ў выпадку, калі не ажыццяўляецца палітычная барацьба і няма канкурэнцыі на выбарах (тым больш - прэзідэнцкіх), выбаршчыкі адчуваюць пэўнае расчараванне, што ўплывае на іх яўку на ўчастках.
- Некаторыя палітычныя сілы Беларусі ўжо абвінавачваюць сваіх апанентаў у тым, што тыя не збіраюць подпісы рэальна, а "перапісваюць тэлефонны даведнік". Наколькі абгрунтаваныя такія прэтэнзіі?
- Магчыма, гэта мае месца быць, але калі нашы тэрытарыяльныя камісіі не ўстанавілі такіх фактаў, я не магу з гэтым пагадзіцца. Адзіны кур'ёзны выпадак быў у час выбараў 2010 года, калі адзін з патэнцыяльных кандыдатаў проста купіў або запазычыў у нейкай групы падпісныя лісты, адксеракапіраваў іх і здаў копіі. Але такое парушэнне адразу кідаецца ў вочы. Што датычыцца тэлефонных даведнікаў, то ў гэтым выпадку парушэнне можна ўстанавіць толькі пры дапамозе праверкі: выезду на месца, размовы з грамадзянамі, якія трапілі ў падпісныя лісты. Тэрытарыяльныя камісіі павінны праверыць не менш як 20 працэнтаў подпісаў ад агульнай колькасці тых, што былі здадзены ў кожным раёне. Раней такіх фактаў мы не ўстанавілі. Гэта па-першае. Па-другое, у тэлефонным даведніку, вядома, можна ўзяць прозвішчы з адрасамі, а пашпартныя даныя, якія абавязкова павінны быць абазначаны ў падпісным лісце? Іх жа з тэлефоннага даведніка не возьмеш. Таму я думаю, што сцвярджэнне, якое вы згадалі, не з'яўляецца сапраўдным.
- Як вы ставіцеся да таго, што ў Беларусі ёсць палітычныя партыі, якія вельмі моцна арыентуюцца на сваіх заходніх калег? Яны часта ездзяць да іх на семінары, атрымліваюць гранты ад заходніх структур праз свае грамадскія арганізацыі. Ці не з'яўляюцца яны праваднікамі чужой палітыкі? Які механізм пераймання замежнага вопыту вы проціпаставілі б такой схеме?
- Вядома, яны з'яўляюцца праваднікамі чужой палітыкі. Нездарма ў Расіі такія арганізацыі маюць цяпер статус замежных агентаў. Аднак давайце не будзем забываць, што любая грамадская арганізацыя, каб існаваць, павінна нейкім чынам фінансавацца. Рэспубліка Беларусь партыі не фінансуе, у нас гэта не прадугледжана, яны самастойна павінны шукаць рэсурсы, весці якую-небудзь дзейнасць - магчыма, арганізоўваць камерцыйныя прадпрыемствы або папаўняць фонд за кошт членскіх узносаў. У нас гэтага не робіцца, таму для таго, каб існаваць, яны шукаюць сродкі за мяжой. А той, хто плаціць, зразумела, і музыку заказвае.
Наогул усюды ў свеце забаронена замежнае фінансаванне. Думаю, у ЗША і падумаць не могуць аб тым, каб якая-небудзь з іх палітычных партый брала грошы з-за мяжы. Але трэба звярнуць увагу і на наступны факт: за мяжой, асабліва ў краінах, дзе існуе партыйна-прапарцыянальная сістэма выбараў (у прыватнасці, парламенцкіх), партыі, якія маюць пэўнае месца ў парламенце або ў органах мясцовага самакіравання, атрымліваюць дзяржаўнае фінансаванне. Такім чынам дзяржава нібыта засцерагае ад замежнага фінансавага ўплыву свае палітычныя сілы. Наша краіна пакуль што да гэтага не прыйшла. Тым больш у нас 15 палітычных партый, больш як тысяча грамадскіх аб'яднанняў, і для таго, каб даваць ім грошы, трэба адрываць іх ад той жа адукацыі або аховы здароўя. Для нас гэта недазвольная раскоша.
Таму пакуль проціпаставіць замежным грантам мы нічога не можам. І нават больш таго: мне здаецца, што ў цяперашняй сітуацыі, нават калі б дзяржава прадугледзела якое-небудзь фінансаванне для палітычных партый, тыя, хто прывык атрымліваць яго ад заходніх шчодрасцей, дзейнічалі б па прынцыпе "ласкавае цялятка дзвюх матак ссе".
- Пагаворым аб замежных наглядальніках на маючых адбыцца выбарах. Нядаўна стала вядома, што ўжо ў другой палавіне ліпеня да нас могуць прыбыць прадстаўнікі АБСЕ - у складзе місіі па ацэнцы патрэбнасцей па арганізацыі назірання за прэзідэнцкімі выбарамі. Акрамя таго, у адным са сваіх выступленняў вы гаварылі, што да нас для ўдзелу ў маніторынгу ўсімі фібрамі сваёй душы імкнуцца прадстаўнікі Савета Еўропы...
- Прынамсі, тыя дакладчыкі па Беларусі, якія наведвалі нашу краіну напярэдадні выбараў, выказалі пажаданне прыняць удзел у маніторынгу. І калі такое запрашэнне будзе накіравана (а як мяркуецца, яно будзе накіравана), то гэта можна лічыць вельмі прыгожым і добрым жэстам з боку Беларусі. Думаю, трэба яго зрабіць. Адзінае, ці будзе ён па заслугах ацэнены... Ведаеце, гэта, зноў-такі, справа палітычнага сумлення тых, хто пасля можа праявіць неаб'ектыўнасць або варожасць у абмен на гэты жэст.
- На жаль, мінулыя прэзідэнцкія выбары прывялі да новага, у негатыўным сэнсе, этапу ў нашых адносінах з Еўрасаюзам, хоць, увогуле, Беларусь ніколі не спрабавала зрабіць нешта на шкоду партнёрам з Еўропы. Урэшце, апошнім часам на розных узроўнях не раз адзначаецца пацяпленне ў нашых узаемаадносінах з ЕС...
- Пакуль мы можам гаварыць толькі аб маральным пацяпленні. Юрыдычна ніхто нічога не зрабіў, і па-ранейшаму ёсць вялікі санкцыйны спіс у адносінах да нашых высокапастаўленых чыноўнікаў. Разумееце, любое пацяпленне павiнна мець вынікам не толькі добрыя словы. А тут як з тымі сярэбранымі лыжачкамі - асадак яшчэ пакуль ёсць.
- А ўсё ж такі: калі выказаць меркаванне, што за цяперашнімі выбарамі будзе назіраць дастатковая колькасць прадстаўнікоў міжнародных арганізацый, калі выбары будуць максімальна адкрытымі і празрыстымі, якое развіццё сцэнарыя бачыцца вам у поствыбарны перыяд?
- Выбары без недахопаў не праходзяць. У нас таксама ёсць недахопы ў выглядзе злоўжывання адміністрацыйным рэсурсам, калі тыя ж мясцовыя ўлады з-за памылковага разумення сваёй ролі ў выбарчым працэсе вельмі актыўна пачынаюць у яго ўмешвацца або прымаюць празмерныя абмежавальныя меры ў рамках сваіх паўнамоцтваў. Напрыклад, у паўнамоцтвы мясцовых выканкамаў уваходзіць адвядзенне месц для перадвыбарнай агітацыі, збору подпісаў, размяшчэння плакатаў, правядзення грамадска-масавых мерапрыемстваў. Менавіта мясцовыя ўлады курыруюць работу праваахоўных органаў, спыняюць тыя ці іншыя парушэнні. Галоўнае, каб тут усё ажыццяўлялася ў рамках закона, але без залішніх абмежаванняў, калі работа вядзецца толькі на спыненне, прычым на спыненне нават таго, што яшчэ не адбылося. Калі ёсць недахопы, нельга цалкам абвінаваціць міжнародныя структуры, сказаўшы, што мы белыя і пушыстыя. Нам трэба працаваць і ёсць што ўдасканальваць.
- Хацелася б пачуць ад вас таксама пару слоў аб новаўвядзеннях па арганізацыі работы ЦВК і галасаванні на выбарах гэтай восенню. Як паспелі ўжо заўважыць многія, працуе новы сайт Цэнтрвыбаркама, дзе ў тым ліку ёсць версія для людзей са слабым зрокам. Дарэчы, не раз ужо гаварылася аб тым, што людзі са слабым зрокам цяпер змогуць галасаваць на ўчастках без чужой дапамогі і гэта, несумненна, вялікі плюс. Цікава, як у нас ідуць справы з укараненнем сістэмы відэанагляду на выбарчых участках? Раней вы адзываліся аб ёй без асаблівага энтузіязму.
- Відэанагляд - не больш чым іміджавы элемент, які з пункту гледжання назірання за выбарамі амаль нічога не дае. У чым яго сутнасць? У тым, каб любы грамадзянін, седзячы дома, мог выйсці на пэўны сайт і з дапамогай камп'ютара паглядзець, якім чынам ажыццяўляецца, напрыклад, падлік галасоў на тым участку, дзе ён прагаласаваў. Магчыма, у адзінкавай колькасці такія грамадзяне знойдуцца. Пагаджуся, што калі ўзяць адзін участак і сканцэнтравацца на ім, можна што-небудзь (хоць і з цяжкасцю) разгледзець. Але паглядзець і ўбачыць, што адбываецца на шасці тысячах участкаў, нават калі вывесці карцінкі ў асобныя іконкі, немагчыма. Атрымліваецца шматслойная, зусім незразумелая мазаіка. Дарэчы, я бачыла, як гэта робіцца ў Азербайджане. Па-мойму, там толькі 15 працэнтаў участкаў забяспечаны відэакамерамі. У выніку атрымліваецца наступнае: сядзіць вялікая колькасць супрацоўнікаў Цэнтрвыбаркама, якія спрабуюць што-небудзь разгледзець, але гэта практычна нерэальна. Можна, вядома, павялічыць карцінку, але дзе гарантыя, што ты павялічыў яе менавіта ў той момант, калі адбылося, напрыклад, укідванне бюлетэняў?
Яшчэ адзін недахоп - камера паказвае толькі выгляд участка зверху. Гэта значыць па сутнасці, можна назіраць нейкі броўнаўскі рух і заўважыць парушэнне закона можна толькі тады, калі адбываецца відавочная, наглядная фальсіфікацыя. Я не думаю, што пры наяўнасці на ўчастку наглядальнікаў і камісіі хто-небудзь рызыкне рэалізаваць гэты каварны план. А для таго, каб пачуць гук, відэакамеры мала. Трэба, каб да пінжака кожнага члена выбарчай камісіі быў прышпілены мікрафон. Толькі тады можна пачуць нейкія перагаворы. Таму сказаць, што відэанагляд забяспечвае якія-небудзь гарантыі, не ўяўляецца магчымым. Падумайце: нават нагляд, устаноўлены ва ўніверсамах, часта не дазваляе выявіць злачынца, хоць там сядзіць цэлы штат, які за гэтым сочыць, не зводзячы вачэй з манітора. Таму відэакамера, як і празрыстыя скрыні, гэта не больш чым модная фішка. Гэтыя спецыяльныя тэхнічныя сродкі не могуць стаць гарантам абароны ад парушэнняў у ходзе падліку галасоў.
- Прадстаўнікі ЦВК часта назіраюць за выбарамі на прасторы Садружнасці. Якія яшчэ карэктывы, зыходзячы з міжнароднага вопыту, могуць быць унесены ў будучым у нашу выбарчую сістэму?
- Малдова перадала нам свае асноўныя метадычныя матэрыялы, навучальныя дапаможнікі, ды і стыль выкладання матэрыялу мы, дарэчы, таксама ўзялі ў нашых малдаўскіх калег - выкарыстоўвалі іх падручнік пяцігадовай даўнасці. Што ж датычыцца нашага вопыту, то нашы грузінскія калегі, як і малдаўскія, папрасілі для вывучэння і выкарыстання ў рабоце беларускі сцэнарый трэнінгу для ўчастковых выбарчых камісій. Такім чынам, мы таксама дзелімся вопытам. Магу сказаць, што Выбарчы кодэкс у нас ствараўся на аснове прынцыпаў, якія былі закладзены ў расійскім выбарчым заканадаўстве. Але ўзяць усё цалкам немагчыма, таму што ў нас розныя выбарчыя сістэмы. У нас яна мажарытарная, у той жа Малдове - прапарцыянальная. Прадстаўнікі нашага ЦВК цяпер былі на мясцовых выбарах у гэтай краіне, і там даўжыня бюлетэняў складала каля двух метраў, паколькі там праходзіла не толькі партыйнае галасаванне, але яшчэ даваліся імёны тых, хто ўваходзіць у партыйны спіс.
Па-за прасторай СНД цікавым можа быць вопыт Латвіі - у плане сканіравання ўсіх выбарчых бюлетэняў. Гэта значыць, у іх падлік галасоў вядзецца толькі камп'ютарным спосабам.
- Вы з поспехам правялі не адну выбарчую кампанію ў нашай краіне, былі знаёмы з рознымі кандыдатамі па пасаду кіраўніка дзяржавы. Хацелася б папрасіць вас намаляваць вусны партрэт дастойнага кандыдата. Якія чалавечыя, прафесійныя якасці, на вашу думку, павінен абавязкова мець гэты чалавек?
- Што б я ні адказала на гэта пытанне, мой адказ ніколі не будзе адпавядаць рэчаіснасці ў поўным сэнсе гэтага слова, таму што мы ніколі не ведаем, за што любім канкрэтнага чалавека і не любім іншага. Гэта часта бывае на інтуітыўным узроўні. У такім выпадку нейкіх сакрэтаў і ўніверсальных падыходаў няма. Адзін кандыдат артыстычны і ўмее прыкідвацца, другі праўдзівы, але пры гэтым зусім не цікавы і не абаяльны... І ўсё ж такі я думаю, што кандыдату павінны быць абавязкова ўласцівы дзве якасці - розум і сумленнасць. Як кажуць, калі Бог розуму не даў, у аптэцы не купіш. Ніякая каманда менеджараў не зробіць з не вельмі разумнага і не вельмі адукаванага чалавека бліскучага інтэлектуала. Гэтак жа і з сумленнасцю. Я маю на ўвазе сумленнасць у высокім сэнсе слова: гэта павінен быць чалавек, у якога прысутнічае пачуццё гонару, і гэта не бытавое паняцце, як яго ўспрымаюць многія. Гонар - гэта сумленнае стаўленне да людзей, пачуццё ўласнай годнасці, удзячнасць тым, хто аддаў за цябе свой голас і хто працаваў на цябе на выбарах. Гонар - гэта здольнасць разгледзець самае галоўнае, магчыма, у жыцці і ўменне не здраджваць. Такія якасці, на маю думку, павінны быць уласцівы дастойным кандыдатам на прэзідэнцкае крэсла.
Таццяна ПАСТУШЭНКА
