Любыя выбарчыя кампаніі - справа нязменна хвалюючая і затратная. І хоць, здавалася б, не так даўно мы аддавалі галасы на карысць патэнцыяльных дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў, не за гарамі і выбары ў мясцовыя Саветы 28-га склікання. Старшыня Цэнтрвыбаркама Беларусі Лідзія Ярмошына ў інтэрв'ю карэспандэнту БЕЛТА расказала пра падрыхтоўку да гэтай электаральнай кампаніі, а таксама адказала на пытанні, якія датычацца бліжэйшых выбараў Прэзідэнта і ў парламент.
- Лідзія Міхайлаўна, гэтымі днямі я зазірнула ў каляндар выбараў і рэферэндумаў і была даволі здзіўлена: аказваецца, у 2020 годзе ў нашай краіне па тэрмінах амаль поўнасцю супадаюць прэзідэнцкія і парламенцкія выбары. Толькі выбары на вышэйшую дзяржаўную пасаду павінны адбыцца не пазней за 30 жніўня, а выбары ў Палату прадстаўнікоў - не пазней за 10 верасня. Ці можна меркаваць, што праз пару гадоў нас чакаюць сумешчаныя кампаніі?
- Я не думаю, што гэтыя выбары сумесцяць. Хутчэй за ўсё, калі надыдзе час, будзе прынята адпаведнае палітычнае рашэнне і нейкую выбарчую кампанію перанясуць на больш ранні тэрмін. А ўжо якую - аб гэтым павінны дамовіцца кіраўнік дзяржавы і парламент. Праводзіць выбары раней можна, пазней - нельга. Таму так, там сапраўды ўсё практычна цалкам супадае. Прэзідэнцкая кампанія звязана тэрмінамі правядзення апошняй інаўгурацыі, парламенцкая - тэрмінамі правядзення першай установачнай сесіі.
- Калі дапусціць, што тэрміны правядзення адной з кампаній будуць перанесены, яна ўсё роўна пройдзе ў 2020 годзе?
- Не факт. Можа быць, абедзве кампаніі будуць праведзены ў адзін і той жа год, але нельга выключаць і ранейшае правядзенне адной з іх. Я думаю, гэта было б вельмі цяжка - правесці дзве кампаніі запар, перманентна. Атрымліваецца для краіны шэсць цяжкіх месяцаў. Напэўна, было б больш разумна рабіць выбары, напрыклад, восенню 2019 года.
- Выбары ў парламент?
- Адны з іх.
- А калі ўсё ж сумясціць?
- Адно будзе перабіваць другое. Недзе выбары сумесныя і праводзяцца, але, як правіла, пасля нейкіх узрушэнняў і рэвалюцый. У звычайным жыцці - не.
Магу сказаць, што ў нашым выпадку ўсё будзе залежаць ад вельмі многіх фактараў - і ад міжнароднай абстаноўкі, і ад эканамічнага становішча. Плюс будзе падрыхтавана сур'ёзная палітычная аналітыка, правядуць даследаванні. Пакуль занадта рана аб гэтым гаварыць.
- Вы нядаўна прымалі ўдзел у міжнароднай канферэнцыі ў Румыніі, дзе гаварылася аб выкарыстанні сучасных тэхналогій у выбарчым працэсе. Што цікавага мы можам пераняць у гэтым плане з замежнага вопыту?
- Канферэнцыя была прысвечана пытанням электроннага галасавання, выкарыстання штучнага інтэлекту пры правядзенні выбараў. Напрыклад, размова ішла аб стацыянарных устаноўках для галасавання, дзе людзі галасуюць націскам кнопак, а таксама аб электронных урнах. Ва урны апускаюць папяровы носьбіт, і яны самі счытваюць пры дапамозе сканера рэзультат. Гэта больш-менш надзейна, таму што ў рэшце рэшт як доказ застаецца папяровы рэзультат. Ёсць яшчэ шэраг краін, якія вынайшлі свае ўласныя нескладаныя машынкі для галасавання. Але ў цэлым для нас гэта неактуальна.
- Увядзенне галасавання па электроннай пошце ў Беларусі па-ранейшаму не абмяркоўваецца?
- Не абмяркоўваецца. Часам гучаць меркаванні, што ў нас людзі не хочуць хадзіць на выбары, яўка нізкая, але яны цалкам маглі б прагаласаваць з дома, седзячы на канапе. Адразу ж магу сказаць: усе даследаванні, якія праводзіліся ў свеце наконт павышэння яўкі выбаршчыкаў, даказваюць, што яўка ўсё ж вышэйшая там, дзе выбаршчыкі павінны прыйсці на ўчастак для галасавання. Тыя, хто збіраўся прагаласаваць "дома на канапе", часта забываюць зрабіць і гэта.
- Нядаўна прачытала, што ў Расіі, каб пазбегнуць двайнога галасавання прапанавалі ставіць у пашпарт штампікі. Наколькі я памятаю, у нас гэты варыянт таксама некалі разглядаўся.
- Штампікі ў пашпарт ставяць у Латвіі. Гэта значыць, што не трэба складаць спісы выбаршчыкаў, а выбаршчык, знаходзячыся ў любым пункце краіны, мае права зайсці ў любы ўчастак і прагаласаваць. Але такая форма можа быць уведзена толькі там, дзе ўся краіна ўяўляе сабой адну выбарчую акругу. Калі ж дапусціць, што ідзе парламенцкая кампанія, а чалавек прыехаў у Мінск на святы, хоць на самай справе пражывае ў Бабруйску? Дэпутат, за якога ён можа прагаласаваць у Мінску, не будзе прадстаўляць яго інтарэсы, выбаршчык у будучым нават не зможа да яго прыйсці на прыём. Таму калі мы гаворым пра выбары Прэзідэнта або правядзенне рэферэндуму, у прынцыпе такое магчыма (ставіць у пашпарт адзнаку аб галасаванні. - Заўвага БЕЛТА). Але зноў жа тут шмат мінусаў. З аднаго боку, гэта гарантыі для выбаршчыкаў. З іншага боку, выбаршчык не атрымае запрашэння, яму яго проста не накіруюць, таму што спісы складацца не будуць. Такім чынам, ён не атрымае ў паштовую скрыню той інфармацыйны матэрыял, які мы звычайна распаўсюджваем пра кандыдатаў. У такім выпадку выбаршчык не будзе інфармаваны, і мы ў значнай ступені ліквідуем такое важнае патрабаванне выбарчай працэдуры, як інфармаванасць выбаршчыка, каб у яго была магчымасць зрабіць свядомы выбар. Ну які можа быць свядомы выбар, калі чалавек наогул не ведае, за каго ён можа аддаць голас?
- Калі ў нас з'явіцца электронная база выбаршчыкаў?
- Гэта пытанне абмяркоўваецца. У прынцыпе, у далейшым у Беларусі мае перспектыву складанне адзінага электроннага рэгістра выбаршчыкаў. Цяпер, як вы ведаеце, у нас спісы пішуцца па кожным участку для галасавання. А база будзе складацца на аснове рэгістра насельніцтва. Спісы ўсё роўна будуць вывярацца, будуць накіроўвацца запрашэнні прыйсці на ўчастак. Але калі выбаршчык прыйдзе галасаваць, праз камп'ютар можна будзе праверыць, ці не прагаласаваў ён дзе-небудзь у іншым месцы, і такім чынам выключыць двайное галасаванне. Хоць, наогул, гэты момант неістотны. Проста спісы стануць больш дакладнымі, не будзе мёртвых душ.
- Нядаўна ў Расіі быў выпадак, што чалавек прагаласаваў на выбарах датэрмінова, а потым прыйшоў галасаваць у асноўны дзень. Калі яму задалі адпаведнае пытанне, ён сказаў, што раней галасаваў не ён. Калі ж высветлілася, што гэта быў той жа самы выбаршчык, ён адказаў, што проста забыў. А потым наогул збег з участка...
- Гэта, вядома, была правакацыя, я думаю, гэта спецыяльна было ажыццёўлена. Але шкода ад такіх выпадкаў моцна перабольшана, такіх правакатараў вельмі мала, можна сказаць, адзінкі.
- Бліжэйшая электаральная падзея для беларусаў - выбары ў мясцовыя Саветы дэпутатаў. Папярэдняя дата правядзення - 18 лютага 2018 года, яе прапанаваў Цэнтрвыбаркам, канчатковае рашэнне прыме Прэзідэнт. Як вядзецца падрыхтоўка да выбараў у мясцовыя Саветы дэпутатаў?
- Мы будзем адстойваць менавіта гэту дату, таму што больш ранні перыяд супадзе з канікулярным студэнцкім часам.
Пакуль падрыхтоўка мае метадычны характар, у тым ліку мы паставілі задачы перад нашымі мясцовымі ўладамі. Многія з іх ужо такія рашэнні прынялі, нехта яшчэ будзе прымаць - яны не пазней за 22 кастрычніка павінны правесці сесіі мясцовых Саветаў усюды, пачынаючы ад вобласці і горада Мінска і заканчваючы сельскімі і пасялковымі Саветамі. Перш за ўсё, каб вызначыць колькасць выбарчых акруг, якія яны будуць утвараць (гэта значыць, колькасць дэпутатаў, якіх пасля будуць выбіраць), а таксама каб вызначыць сярэднюю колькасць выбаршчыкаў на адну акругу.
- Нагадайце, калі ласка, патрабаванні да патэнцыяльных кандыдатаў у дэпутаты мясцовых Саветаў.
- Гэта грамадзяне Рэспублікі Беларусь, якія дасягнулі 18 гадоў, а таксама пастаянна пражываючыя на тэрыторыі нашай краіны расійскія грамадзяне, якія маюць пасведчанне на права жыхарства. Кандыдатам у дэпутаты чалавек можа выбірацца толькі на тэрыторыі таго мясцовага Савета, дзе ён пражывае або працуе. Або, калі ён не пражывае і не працуе на тэрыторыі мясцовага Савета, ён можа працаваць у арганізацыі, звязанай з задавальненнем патрэбнасцей адпаведнай тэрыторыі. Напрыклад, ёсць шмат арганізацый, якія размешчаны ў Мінску, а на самай справе абслугоўваюць патрэбнасці Мінскага абласнога або раённага Савета. У такім выпадку работнікі гэтых арганізацый, хоць і жывуць у горадзе Мінску, могуць выбірацца ў адпаведны мясцовы Савет. Гэта, па сутнасці, датычыцца ўсіх гарадоў абласнога падпарадкавання.
Не можа выбірацца чалавек з непагашанай і нязнятай судзімасцю. Акрамя таго, ёсць пэўныя абмежаванні для дэпутатаў Палаты прадстаўнікоў, суддзяў і старшынь выканаўчых камітэтаў. Калі гэтыя людзі вырашылі балаціравацца ў дэпутаты мясцовага Савета, яны павінны падпісаць абавязацельства, што ў выпадку выбрання пакінуць пасаду, якую займалі да гэтага.
- Раскажыце сцісла пра асноўныя этапы, якія чакаюць нас у ходзе будучай кампаніі.
- Першы этап пасля аб'яўлення выбараў - гэта ўтварэнне тэрытарыяльных камісій. Іх будзе ў нашай краіне 1315. Затым для абласных Саветаў і горада Мінска ствараюцца акруговыя і раённыя камісіі, пасля чаго пачынаецца ўжо вылучэнне кандыдатаў у дэпутаты.
- Якія формы вылучэння актуальныя для мясцовых выбараў?
- Вылучэнне кандыдатаў у дэпутаты ідзе нашымі традыцыйнымі спосабамі: ад палітычных партый, ад працоўных калектываў і ад грамадзян, шляхам збору подпісаў. Проста ў гэтым выпадку зусім іншы мінімальны парог для вылучэння. Напрыклад, калі дэпутата Палаты прадстаўнікоў можа вылучыць толькі з'езд партыі ў цэлым, то тут на мясцовы ўзровень яго маюць права вылучаць тэрытарыяльныя партыйныя органы, калі яны створаны.
Подпісы збіраюць грамадзяне на тэрыторыі адпаведнай акругі. Для таго каб стаць кандыдатам у дэпутаты Мінскага гарадскога або абласнога Савета, трэба сабраць 150 подпісаў. Калі гаварыць пра гарады абласнога падпарадкавання і раённыя Саветы, павінна быць сабрана не менш як 75 подпісаў, а для сельскіх і пасялковых Саветаў - усяго 20 подпісаў.
Што датычыцца працоўных калектываў, тут сітуацыя таксама значна больш простая: не трэба быць абавязкова юрыдычнай асобай, як у выпадку з выбарамі ў Палату прадстаўнікоў. Працоўны калектыў або некалькі працоўных калектываў, цэхаў, структурных падраздзяленняў вылучаюць кандыдата ў дэпутаты. Патрабаванні па колькасці тыя ж. 150 чалавек павінны працаваць у працоўным калектыве, калі патэнцыяльны кандыдат вылучаецца ў Мінскі гарадскі або абласны Савет. Для вылучэння ў гарадскія і раённыя Саветы ў калектыве павінна быць не менш як 75 працуючых і ўсяго 20 - для Саветаў сельскага і пасялковага ўзроўню. Я сказала б, што гэта форма вельмі распаўсюджана, у вёсцы бываюць і зусім маленькія працоўныя калектывы, яны аб'ядноўваюцца і вылучаюць аднаго кандыдата.
Але самы распаўсюджаны спосаб для мясцовых Саветаў (і найбольш просты) - шляхам збору подпісаў. Часта значна прасцей сабраць подпісы ў адным працоўным калектыве, чым склікаць цэлы сход. Ды і подпісаў, зрэшты, трэба нямнога.
Усе дакументы ў падтрымку вылучэнцаў будуць здадзены ў адпаведныя камісіі. Іх правераць, пасля чаго зарэгіструюць кандыдатаў у дэпутаты мясцовых Саветаў. А далей яны таксама змогуць ствараць выбарчыя фонды, таму што ім не даюць грошай на вядзенне агітацыйных мерапрыемстваў, акумуляваць на іх сродкі або праводзіць кампанію без усялякіх лістовак. Кандыдатам у дэпутаты мясцовых Саветаў не даецца бясплатная газетная плошча, ім не прадастаўляецца час на тэлебачанні. Адзінае, на што маюць права кандыдаты ў дэпутаты ад абласнога да раённага ўзроўню, - выступленне на мясцовым радыё. І тое, я сказала б, што нават гэта магчымасць імі не заўсёды выкарыстоўваецца.
- Калі выбары адбудуцца 18 лютага, выбарчая кампанія павінна пачацца за тры месяцы, гэта значыць 18 лістапада?
- Будзем прасіць, каб кіраўнік дзяржавы падпісаў указ на некалькі дзён раней - 13-14 лістапада, а затым пачнецца ўжо кампанія.
- Чым наогул карысны, на вашу думку, удзел у мясцовых выбарах?
- Выбары ў любым выпадку карысныя для грамадства. Па-першае, улада пачынае даваць справаздачу і падцягваць хвасты: праводзіць нейкія мерапрыемствы, якія былі адкладзены на больш позні тэрмін. І спецыяльна пад выбары вырашаюцца многія пытанні, сацыяльныя ў тым ліку. Па-другое, адбываецца ратацыя кадраў, падбіраюцца новыя дэпутаты, прычым часта прыходзяць вельмі перспектыўныя людзі. Я хацела б заклікаць моладзь, каб яна ўдзельнічала ў выбарчай кампаніі. Усё ж такі маладыя спецыялісты, маладыя работнікі валодаюць свежай думкай. Насельніцтва ў сваю чаргу ўспамінае аб сваім дачыненні да палітычных працэсаў. Ну і галоўным чынам на мясцовым узроўні выхоўваюць будучую палітычную эліту. У норме так і павінна быць, што людзі, якія становяцца дэпутатамі пярвічнага звяна, потым зоймуць месцы ў парламенце або нават могуць стаць кандыдатамі на вышэйшую дзяржаўную пасаду. І, вядома, гэта проста залатое поле дзейнасці для нашых грамадскіх аб'яднанняў і палітычных партый. Яшчэ да выбараў далёка, а яны праводзяць ужо мерапрыемствы, прысвечаныя гэтай тэме. Збіраюцца, паляпшаюць сваю аргструктуру, актывізуюць дзейнасць, падбіраюць кадры. Гэта значыць выбары ў прынцыпе прыносяць карысць многім, калі не ўсім.
Таццяна ПАСТУШЭНКА,
БЕЛТА.
