Рэпін і Беларусь: да 180-годдзя з дня нараджэння вялікага рускага жывапісца

5 жніўня, Мінск /Кар. БЕЛТА/. Сёння спаўняецца 180 гадоў з дня нараджэння вялікага рускага жывапісца, акадэміка Імператарскай Акадэміі мастацтваў, публіцыста, мемуарыста, аўтара кнігі ўспамінаў "Далёкае блізкае" Ільі Яфімавіча Рэпіна. Ён быў выдатным майстрам партрэта і гістарычнага жывапісу, яму выдатна ўдавалася адлюстраваць моцныя натуры, драматычныя сітуацыі.

Нарадзіўся Ілья Яфімавіч Рэпін 5 жніўня 1844 года ў невялікім украінскім гарадку Чугуеў у сям'і ваеннага пасяленца. Падлеткам ён служыў чаляднікам у мастацкай майстэрні і ўжо ў 13 гадоў ствараў работы, у якіх быў відаць вялікі талент і добрая тэхніка. У 16 гадоў малады мастак далучыўся да качавой арцелі іканапісцаў, а праз тры гады прыехаў у Пецярбург паступаць у Акадэмію мастацтваў. Аднак трапіць у лік выхаванцаў прэстыжнай установы яму спачатку не ўдалося, і Рэпін стаў вучнем Рысавальнай школы, дзе выкладаў Іван Крамской. У хуткім часе па рэкамендацыі вялікага жывапісца юнак быў прыняты ў Акадэмію, пасля заканчэння якой атрымаў вялікі залаты медаль і магчымасць вывучаць заходнееўрапейскае мастацтва за мяжой.

У канцы 1860-х гадоў Ілья Рэпін працаваў над партрэтамі, жанравымі карцінамі і малюнкамі. У гэтыя гады мастак стварыў адзін з першых сваіх вялікіх групавых партрэтаў "Славянскія кампазітары".

З пачатку 1870-х гадоў Рэпін адстойваў прынцыпы народнасці мастацкай творчасці. Новая эстэтыка ярка праявілася ў карціне "Бурлакі на Волзе", якую майстар пісаў паралельна са сваёй дыпламатычнай работай "Уваскрашэнне дачкі Іаіра". "Бурлакі на Волзе", завершаныя ў 1873 годзе, сталі новай з'явай у рускім жывапісе: жанравы твор атрымаў манументальны характар, адлюстраваў супярэчнасці расійскай рэчаіснасці. Палатно было прадэманстравана на Сусветнай выставе ў Вене і прынесла мастаку міжнародную вядомасць.

У лютым 1872 года Ілья Рэпін вянчаўся з Верай Аляксееўнай Шаўцовай, а праз год разам з жонкай адправіўся завяршаць сваю мастацкую адукацыю ў Італіі і Францыі. У Парыжы ён напісаў тры вялікія карціны ("Парыжскае кафэ", "Садко" і "Прадавец навін у Парыжы"), шэраг партрэтаў і эцюдаў. У 1876 годзе за карціну "Садко" Рэпін быў удастоены звання акадэміка.

У 1878 годзе Ілья Рэпін стаў членам Таварыства перасоўных мастацкіх выстаў. Захапіўшыся гістарычнай тэматыкай, ён стварае карціны "Царэўна Соф'я", "Іван Грозны і сын яго Іван 16 лістапада 1581 года". Над апошніяй майстар працаваў некалькі гадоў. Шэдэўр набыў Павел Траццякоў, але па распараджэнні імператара Аляксандра III карціна не выстаўлялася і была прадстаўлена публіцы толькі ў 1913 годзе.

Пасля вяртання з-за мяжы Ілья Рэпін пасябраваў з мастацкім гуртком мецэната Савы Мамантава, які ў 1870-1880-я гады быў важным цэнтрам рускага мастацкага жыцця. У гэты перыяд жывапісец стварыў свае лепшыя партрэты, прасякнутыя глыбокім псіхалагізмам, сярод іх - выявы Мадэста Мусаргскага, Льва Талстога, Івана Тургенева, Паўла Траццякова.

1887 год стаў для Ільі Рэпіна пераломным. Ён развёўся са сваёй жонкай, пакінуў Таварыства, якое займалася арганізацыяй перасоўных выстаў, да таго ж значна пагоршылася здароўе мастака. Тым не менш майстар не пераставаў працаваць. У 1888 годзе была напісана хрэстаматыйная карціна "Не чакалі", а ў 1891-м Рэпін завяршыў сваю дванаццацігадовую працу - грандыёзнае палатно "Запарожцы пішуць пісьмо турэцкаму султану". Яго набыў імператар Аляксандр III.

З 1894 па 1907 год Ілья Рэпін выкладаў у Акадэміі мастацтваў. Ён выхаваў плеяду выдатных рускіх жывапіцаў: сярод яго вучняў - Валянцін Сяроў, Барыс Кустодзіеў, Іван Кулікоў. Два апошнія дапамагалі майстру ў рабоце над маштабным палатном "Урачыстае пасяджэнне Дзяржаўнага Савета 7 мая 1901 года ў дзень стагадовага юбілею з дня яго заснавання", выкананым да 1903 года на заказ урада. Гэта быў апошні з вялікіх твораў мастака.

У 1899 годзе Ілья Яфімавіч ажаніўся з пісьменніцай Наталляй Барысаўнай Нордман і набыў на яе імя зямлю ў пасёлку Куакала (цяпер - Рэпіна) на Карэльскім перашыйку, дзе ён пабудаваў сядзібу і назваў "Пенаты". Там Рэпін правёў апошнія трыццаць гадоў жыцця, часта прымаючы сваіх знакамітых сяброў. Наталля Нордман у 1914 годзе памерла ў Швейцарыі ад туберкулёзу. Мастак перажыў сваю жонку на 16 гадоў: ён памёр 29 верасня 1930 года і быў пахаваны ў Пенатах.

Беларускі перыяд у творчасці Ільі Рэпіна

Віцебшчына стала месцам натхнення для Рэпіна. Урочышча Здраўнёва - маленькі маёнтак, нібыта самой прыродай прызначаны для творчасці: высокі пясчаны бераг Заходняй Дзвіны і векавыя сосны. Вясной 1892 года Ілья Яфімавіч прыехаў сюды са сваёй сям'ёй. У Віцебску ён аформіў здзелку на набыццё 75 га ўрадлівай зямлі, 45 га хвойнага лесу, заплаціўшы часткай ганарару за карціну "Запарожцы пішуць пісьмо турэцкаму султану".

На гэты час Ілья Рэпін быў заможным чалавекам і вядомым майстрам пэндзля. Ён шукаў месца, дзе мог бы летам адпачываць ад сталічнай мітусні, і знайшоў яго ў Здраўнёве. Занядбаны маёнтак патрабаваў гаспадарскай рукі, і Рэпін пачаў з добраўпарадкавання ўгоддзяў і перабудовы сядзібы на свой густ.

На Віцебшчыне Ілья Рэпін стаў сапраўдным архітэктарам і дызайнерам. Сам маляваў эскізы дома, пасадзіў яловую і ліпавую алеі, распарадзіўся выкапаць сажалку. Ён вырашыў ператварыць напаўразбураны домік у нешта казачнае, фантастычнае. На маляўнічым беразе ракі на заказ мастака пабудавалі арыгінальную сядзібу. Па архітэктурным стылі яна мала нагадвала "дваранскае гняздо", а хутчэй драўляную царкву ў беларускім стылі, праўда, з незвычайнай зубчастай вежкай.

Ілья Яфімавіч шмат увагі ўдзяляў добраўпарадкаванню свайго маёнтка: мураваным каменнем умацавалі набярэжную, абсталявалі гаспадарчы двор з пабудовамі, пляцоўку для гульні ў кракет. Насупраць вокнаў майстэрні па загаду Рэпіна была насыпана горка для пазіравання, якую мастак жартоўна называў "Манблан".

У Здраўнёва з 1892 па 1900 год наведваўся сам гаспадар, а таксама яго сваякі. Свае апошнія дні жыцця правёў у сядзібе бацька мастака Яфім Васільевіч Рэпін. У 1894 годзе ва ўзросце 90 гадоў ён памёр і быў пахаваны на Слабадскіх могілках недалёка ад сядзібы.

Гэты куток беларускай зямлі стаў для майстра тым месцам, якое ён упершыню з гумарам змог назваць сваёй дзяржавай. Менавіта ў Здраўнёве ў Ільі Рэпіна з'явілася новае захапленне - сельская гаспадарка. Часам мастак замест эскізаў рабіў табліцы севазвароту. "Якая прастора, якое хараство!" - бывала, з захапленнем гаварыў жывапісец. Сапраўды, прасторы для творчасці тут хапала. У маёнтку Здраўнёва мастак стварыў больш за 40 карцін і малюнкаў, у тым ліку "Асенні букет", "Беларус", "Месячная ноч. Здраўнёва", "Дуэль", "Надзея з сабакам Пегасам на беразе Дзвіны", а таксама шматлікія эцюды і эскізы: "На Заходняй Дзвіне. Усход сонца" і іншыя.

У многіх работах Рэпіна гэтага перыяду ўвасоблена маляўнічая беларуская прырода, краявіды Здраўнёва. Пры напісанні карціны "Беларус" майстру пазіраваў мясцовы селянін Сідар Шаўроў. Вера Фёдарава, унучка Шаўрова, успамінала: "Рэпін запрасіў яго сюды і сказаў, каб той яму папазіраваў. Дзядуля наш не зразумеў, што трэба рабіць. А ён кажа: "Ну, ты проста пастаіш, а я цябе буду маляваць". Ён пагадзіўся. Карціну "Беларус" малявалі тры дні, і каб дзядулю не было сумна, старэйшыя дочкі Рэпіна чыталі яму вершы".

Ілья Рэпін любіў маляваць мясцовых сялян. Сведчаннем таго могуць служыць яго малюнкі "Паненка ў вёсцы", "Касцы ў полі", "Святочнае гулянне ў Здраўнёве".

На Віцебшчыне мастак пакінуў пра сябе добрую памяць. Ён падарыў сельскай царкве абраз, аб чым сведчыць рукапісны "Летапіс вёскі Слабада": "Чэрвеня 20 дня 1894 года Слабадская царква атрымала ў дар ад знакамітага мастака прафесара Акадэміі мастацтваў Ільі Яфімавіча Рэпіна яго ўласнай работы мастацка напісаны на цынкавай дошцы мясцовы абраз Збавіцеля, для засцярогі ад псавання ім жа набыта шкло". Там жа можна прачытаць і аб тым, што "17 студзеня 1896 года Ілья Яфімавіч Рэпін, згодна з абяцаннем, ахвяраваў сваёй работы мясцовы абраз Маці Божай, напісаны на цынку". Пры гэтым мастак паставіў адзіную ўмову адносна свайго дару: абразы не павінны быць ніколі і нікім падпраўлены, акрамя яго самога.

На першым абразе адлюстраваны Ісус Хрыстос у белым адзенні і ў цярновым вянку, на другім - Маці Божая з дзіцем на руках. Расказваючы пра работу над абразом, Ілья Рэпін пісаў сваёй вучаніцы Веры Вяроўкінай: "Пішу абраз у нашу вясковую царкву... Маці Божую з немаўлём... Багародзіца атрымалася ў мяне падобная на Вас зусім мімаволі". Абодва абразы Рэпіна знаходзіліся ў Слабадзе да закрыцця мясцовай царквы ў 30-я гады мінулага стагоддзя. Цяпер яны захоўваюцца ў Віцебскім абласным краязнаўчым музеі.

З 1901 года мастак прыязджаў у Здраўнёва рэдка, апошні раз ён наведаў сядзібу ў 1904 годзе. Пасля рэвалюцыі ў маёнтак на пастаяннае жыхарства пераехала сям'я малодшай дачкі мастака, Таццяны Ільінічны Язевай. У доме Рэпіна адкрылася пачатковая школа для сялянскіх дзяцей, дзе выкладалі і дачка, і ўнучка жывапісца. На Віцебшчыне нарадзіліся і праўнукі вялікага майстра, аднак з-за рэпрэсій, якія ўзмацніліся ў канцы 1920-х гадоў, сям'я выехала з СССР, пасля чаго Здраўнёва апусцела.

Музей-сядзіба Рэпіна ў Здраўнёве

Час і войны не пашкадавалі сядзібу - яна была разбурана, ад дома застаўся толькі фундамент. Да 145-годдзя з дня нараджэння мастака па малюнках, апісанні сучаснікаў і ўнучкі майстра рэпінскі цуда-дом быў адноўлены. Аднак у 1995 годзе тут здарыўся пажар, і сядзібу давялося адраджаць нанава. Перад тым як пачынаць агульнабудаўнічыя работы, былі праведзены археалагічныя раскопкі. Знойдзены рэчы канца XVIII стагоддзя, якія маглі належаць сям'і Рэпіных. Праект будынка рабіўся па малюнках Ільі Яфімавіча, таму ўдалося дэталёва аднавіць той дом, што быў пабудаваны ў канцы мінулага стагоддзя. Унутраная планіроўка ўзнаўлялася па фатаграфіях і ўспамінах родных Рэпіна і гасцей сядзібы.

Адкрыццё адноўленага трэці раз музея-сядзібы "Здраўнёва" адбылося ў 2000 годзе ў час фестывалю "Славянскі базар у Віцебску".

Сёння дом-музей Ільі Рэпіна ў Здраўнёве нагадвае "маленькую Траццякоўку". Музейны комплекс складаецца з галоўнага сядзібнага дома, дзе размешчана асноўная мемарыяльная экспазіцыя, дома ўпраўляючага са службовымі памяшканнямі і выставачнай залай, адрэстаўрыраванага склепа. У экспазіцыі каля 500 экспанатаў: асабістыя рэчы Ільі Яфімавіча Рэпіна, мэбля канца XIX - пачатку XX стагоддзя, археалагічныя знаходкі са Здраўнёва. На тэрыторыі сядзібы захавалася мемарыяльная ліпавая алея, дзе растуць дрэвы, пасаджаныя рукой самога мастака.

Сотні гасцей прыязджаюць у Здраўнёва, каб убачыць тыя мясціны, што натхнілі жывапісца на стварэнне карцін, якія ўвайшлі ў скарбніцу сусветнай культуры. У 2011 годзе нашчадкі Ільі Рэпіна ўпершыню наведалі свой радавы маёнтак "Здраўнёва". Сямейства Дзяканавых прыехала з Францыі. Сярод іх - сваякі ў пятым пакаленні і чацвёра прапраўнукаў вялікага мастака: Іван, Серж, Надзін і Мішэль. Сям'я Дзяканавых - цяпер адзіная галіна прамых спадкаемнікаў Рэпіна, якая бярэ пачатак ад прыходскага свяшчэнніка Дзмітрыя Дзяканава, за якога ў Здраўнёве выйшла замуж унучка Рэпіна Таццяна. У Здраўнёве іх дзеці і ўнукі самі ўпісалі свае імёны ў генеалагічнае дрэва Рэпіных.

У Віцебскім краязнаўчым музеі захоўваецца шэраг карцін, малюнкаў і акварэлей мастака, работы майстра таксама ўваходзяць у збор Нацыянальнага мастацкага музея Беларусі. Імем Ільі Рэпіна названы вуліцы ў многіх гарадах краіны. Традыцыйна ў дні "Славянскага базару" ў музеі-сядзібе "Здраўнёва" праводзяцца культурныя мерапрыемствы.