Прэзідэнт Беларусі Аляксандр Лукашэнка не так даўно прыняў удзел ва ўрачыстай працэдуры запуску ў рабочую эксплуатацыю другога энергаблока БелАЭС. Паспрабуем сістэматызаваць існуючую інфармацыю і знайсці адказы на пытанні, якія сёння актыўна абмяркоўваюцца ў сувязі з развіццём галіны і ў экспертнай прафесійнай супольнасці, і сярод насельніцтва, прычым не толькі ў Беларусі.
Пасля амаль 10 гадоў будаўніцтва завяршыўся буйнейшы беларуска-расійскі інвестыцыйны мегапраект, які ў далёкім 2005 годзе ініцыяваў Прэзідэнт Беларусі, зацвердзіўшы Канцэпцыю энергетычнай бяспекі Беларусі, даручалася вывучыць мэтазгоднасць будаўніцтва АЭС. У працэсе абмеркавання профільныя спецыялісты і вучоныя НАН Беларусі прыйшлі да адзінай думкі - на сістэмным узроўні дэфіцыт базавых магутнасцей у беларускай энергасістэме можна перакрыць толькі за кошт стварэння ўласных генерацый ядзернай энергетыкі. Такім чынам, адразу адзначым асноўную мэту гэтай ініцыятывы - зменшыць сабекошт вырабляемай у краіне электраэнергіі і знізіць залежнасць ад экспартных паставак прыроднага газу.
Пасля месяцаў дыскусій, вывучэння магчымасці і мэтазгоднасці будаўніцтва атамнай станцыі Савет бяспекі ў пачатку 2008 года прыняў канчатковае палітычнае рашэнне - Беларускай АЭС быць. "Будаўніцтва АЭС - гэта рэальная перспектыва, стратэгічная задача, і адмаўляцца ад яе Беларусь не мае намеру. Я думаю, будучыя пакаленні ацэняць наша рашэнне", - заявіў тады Аляксандр Лукашэнка. Пасля таго як рашэнне аб будаўніцтве АЭС было прынята, заставалася вызначыцца з генеральным падрадчыкам. Адкрыты міжнародны тэндар быў праведзены з улікам усіх рэкамендацый, уключаючы МАГАТЭ. Нараўне з "Расатамам" (РФ) у ім прынялі ўдзел тандэмы Францыя - Германія і Японія - ЗША. Але еўрапейскі аб'ект дрэнна ўпісваўся ў энергасістэму рэспублікі з-за вялікай магутнасці энергаблока. А па амерыкана-японскім праекце наогул не было пабудавана ніводнага энергаблока ў свеце. У выніку ў маі 2009 года ўрады Беларусі і Расіі падпісалі Пагадненне аб супрацоўніцтве ў галіне выкарыстання атамнай энергіі ў мірных мэтах.
Таксама было дасягнута пагадненне аб прадастаўленні беларускаму боку расійскага крэдыту ў памеры $9 мільярдаў, яшчэ мільярд Беларусь павінна была выдзеліць сама. На палавіну выдзеленага крэдыту налічвалася стаўка 5,23 працэнта гадавых, на другую - плаваючая стаўка LIBOR (каля 1 працэнта ці менш) + 1,83 працэнта гадавых. У лютым 2023 года бакі ўнеслі змяненні ў гэта пагадненне з улікам змяненняў ад 2011 года аб удакладненні ўмоў крэдытавання.
Без змянення засталася фіксаваная працэнтная стаўка ў памеры 3,3 працэнта гадавых, а працэдура пагашэння крэдыту перанесена з 1 красавіка 2023 года на 1 красавіка 2024 года. Прычым пагашэнне будзе ажыццяўляцца ў расійскіх рублях.
Бакі дамовіліся, што Беларуская АЭС будзе пабудавана па расійскім праекце "АЭС-2006" (ВВЭР-1200/491, вода-вадзяны энергетычны рэактар ёмістасцю 1200 мегават). Гэты праект адносіцца да эвалюцыйных праектаў трэцяга пакалення. Галоўная іх асаблівасць - унікальнае спалучэнне актыўных і пасіўных сістэм бяспекі. Праект сертыфікаваны па ўмовах бяспекі як у МАГАТЭ, так і ў ЕС.
У жніўні 2012 года з удзелам Прэзідэнта прайшла ўрачыстая цырымонія закладкі сімвалічнай капсулы ў аснову БелАЭС. А 2 лістапада 2013 года кіраўнік дзяржавы падпісаў указ нумар 499 "Аб будаўніцтве Беларускай атамнай электрастанцыі", які даў старт генеральнаму падрадчыку, расійскаму ЗАТ "Атамбудэкспарт", да пачатку будаўніцтва Беларускай АЭС.
Ліцэнзія на прамысловую эксплуатацыю першага энергаблока БелАЭС выдадзена 2 чэрвеня 2021 года, а ўжо 10 чэрвеня ён быў уведзены ў прамысловую эксплуатацыю, што дало магчымасць замясціць амаль 1,8 мільярда кубаметраў расійскага прыроднага газу ў год. Увод у эксплуатацыю другога энергаблока БелАЭС зніжае штогадовую патрэбнасць Беларусі адносна газу ўжо на 4,5 мільярда кубаметраў.
І гэта толькі адна з ужо дасягнутых мэт. Беларусь атрымала доступ да самых сучасных інавацыйных кампетэнцый, а прафіцыт уласных энергарэсурсаў даў інстытуцыянальны штуршок для развіцця новых для беларускай эканомікі галін, як электратранспарт, біятэхналогіі, малатанажная хімія і шэраг іншых.
А як ідуць справы з энерганезалежнасцю, а дакладней, энергабяспекай у нашага паўночнага суседа - Літвы? Пасля таго, як Ігналінская АЭС пад бесцырымонным націскам чыноўнікаў ЕС была выведзена з эксплуатацыі, гэта балтыйская рэспубліка з энергетычнага донара ператварылася ў чыстага рэцыпіента.
У пачатку нулявых Літва стаяла на парозе ажыццяўлення сваёй "запаветнай мары" - вярнуцца ў "сям'ю еўрапейскіх народаў". Брусель падтрымліваў гэта імкненне, але выставіў літоўскім еўраінтэгратарам ультыматум - Ігналінская АЭС павінна быць закрыта. Афіцыйная прычына - неадпаведнасць еўрапейскім патрабаванням па бяспецы і змяншэнне энергетычнай залежнасці ад Расіі. Сапраўдная ж прычына - вызваліць рынак Прыбалтыкі для еўрапейскіх энергетычных трэйдараў. І гэта пры тым, што на Ігналінскай АЭС не было ніводнага інцыдэнту, які хоць неяк пацвярджаў бы апасенні еўрачыноўнікаў. Больш таго, у перыяд незалежнасці пасля неаднаразовых грунтоўных праверак Міжнароднае агенцтва па атамнай энергіі (МАГАТЭ) прызнала Ігналінскую АЭС адной з самых надзейных у свеце. А кошт расійскіх энергарэсурсаў для літоўскіх партнёраў заўсёды была ніжэйшы, чым у краінах ЕС.
Дарэчы, Брусель аказаўся не такі шчодры, як сябе пазіцыянаваў першапачаткова. Планавалася, што ў 2014-2020 гадах на закрыццё Ігналінскай АЭС будуць выдзелены сродкі ЕС у памеры 820 млн еўра, а з 2021 па 2027 год - яшчэ 780 млн.
Фактычна ж на канец 2021 года па лініі ЕС Літва атрымала толькі 450,8 млн еўра - ледзь ці не ўдвая менш. Ды і на маючы адбыцца да 2027 года перыяд ужо запланавана куды менш чаканага - 490 млн. І не факт, што нават гэта сума будзе выканана. Зрэшты, як бы там ні было, цяжар, што ляжыць на літоўскіх падаткаплацельшчыках з-за амбіцый мінулага, ды і цяперашняга кіраўніцтва Літвы, становіцца ўсё больш важкім.
Ігналінская АЭС (пабудаваная яшчэ ў 80-я гады, у час Савецкага Саюза) уяўляла сабой два самыя магутныя ў свеце працуючыя энергаблокі - па 1250 МВт кожны. Акрамя таго, практычна быў гатовы трэці блок і будаваўся чацвёрты. Праўда, яшчэ ў пачатку 90-х трэці, практычна дабудаваны энергаблок, літоўцы адразу разабралі на металалом. Адзін з функцыянуючых энергаблокаў з лішкам пакрываў усе патрэбнасці Літвы ў электрычнасці, а другі працаваў толькі на экспарт - падсілкоўваючы спажыўцоў у Эстоніі, Латвіі, Беларусі і нават Расіі. Фактычна Ігналінская АЭС была тая самая курыца, якая несла Літве залатыя яйкі. Цяпер немалая частка бюджэту Літвы ідзе на закупку энерганосьбітаў.
Для даведкі. Літва пасля спынення ў 2009 годзе Ігналінскай АЭС з нета-экспарцёра ператварылася ў нета-імпарцёра электраэнергіі. Цяперашняя патрэбнасць у імпарце электрарэсурсаў складае каля 8 млрд кВт.гадз, гэта значыць каля 45 працэнтаў ад гадавой генерацыі БелАЭС. І гэта пры тым, што спажыванне электраэнергіі ў прамысловасці ў выніку дэіндустрыялізацыі ў 2020 годзе ў параўнанні з 1990 годам знізілася з 5,5 да 3,8 млрд кВт.гадз, на транспарце - з 212 да 78 млн кВт.гадз, у сельскай гаспадарцы (уключаючы лясную і рыбалоўства) - з 2,7 да 0,2 млрд кВт.гадз.
Літоўцы, усведамляючы сваё бядотнае становішча, яшчэ нядаўна заяўлялі аб жаданні пабудаваць Вісагінскую АЭС, але з прыцягненнем рэсурсаў на гэты камерцыйны праект нічога не выйшла, ды і Брусель гэту ініцыятыву не падтрымаў - навошта ім канкурэнты!
Патэнцыяльная купля электраэнергіі ў Мінска прывяла ў ступар літоўскі істэблішмент, якога чакала перспектыва тлумачыць свайму электарату, навошта "выключылі Ігналіну" і пачалі купляць вельмі дорага электраэнергію за мяжой.
Выйсце знайшлі хутка, добра што быў уласны вопыт, - "аб'явілі" БелАЭС небяспечнай. У прыватнасці, аб гэтым заяўляў літоўскі прэзідэнт Гітанас Наўседа ў адным з інтэрв'ю мясцоваму тэлеканалу.
Нашых апанентаў не могуць пераканаць ні даклады і ацэнкі спецыялістаў МАГАТЭ, ні заключэнне экспертаў самога Еўрапейскага саюза аб бяспецы аб'екта пад Астраўцом. На жаль, але апошні іх дэмарш - гэта дыпламатычная нота, у якой літоўскі бок "настойвае на спыненні работы першага і другога энергаблокаў БелАЭС да той пары, пакуль не будуць вырашаны ўсе пытанні бяспекі", сведчыць аб адсутнасці жадання вырашаць спрэчныя пытанні за сталом перагавораў з улікам нацыянальных інтарэсаў, а не чыноўнікаў з Вашынгтона або Бруселя.
Для даведкі. Дасье праблем на Ігналінскай АЭС, зафіксаваных пасля яе афіцыйнага закрыцця і стаўшых даступнымі грамадскасці і СМІ:
2010 год. Прадстаўнікі МАГАТЭ зафіксавалі факт выхаду 300 т адпрацаванага ядзернага паліва ў паветра з пашкоджанага цеплавыдзяляльнага элемента ў выніку парушэнняў правіл эксплуатацыі. Дэфект быў ліквідаваны, але сам факт насцярожвае. Літва Беларусі аб гэтым інцыдэнце нават не стала паведамляць. Між тым, згодна з міжнароднай шкалой ядзерных падзей INES, выпадкі выкіду радыяцыі і апрамянення людзей падпадаюць пад трэці ўзровень небяспекі, а ўтойванне такой інфармацыі фактычна з'яўляецца міжнародным злачынствам.
2016 год. На Ігналінскай АЭС у апошні момант быў прадухілены маштабны пажар. Беларускі бок традыцыйна не праінфармавалі.
2017 год. На станцыі ледзь не пачалася некантралюемая ядзерная рэакцыя. Тады праводзіліся выпрабаванні з пераносам і выманнем радыеактыўных адходаў і аказалася, што іх радыеактыўны ўзровень быў значна вышэйшы за разліковы. Эксперты падлічылі, што, калі б адходы з рэактараў змясцілі ў вырабленыя на заказ літоўскага боку кантэйнеры, як гэта планавалася па рэгламенце выпрабаванняў, магла б пачацца ядзерная рэакцыя. Тым не менш прэс-служба ІАЭС паведаміла: "У ходзе "гарачых" выпрабаванняў не адбылося ніякіх інцыдэнтаў". Інфармацыя ж пра ЧП трапіла ў друк толькі ў сакавіку 2018 года. І нават Бруселю давялося, няхай і неахвотна, "выказаць заклапочанасць".
2019 год. Стала вядома аб планах Літвы пабудаваць могільнік радыеактыўных адходаў. Ён ужо ўзводзіцца ў вёсцы Стабацішке, што за 4 кіламетры ад беларускай граніцы. Абмеркаваць на ўзроўні беларуска-літоўскіх кансультацый гэты праект літоўскі бок таксама не знайшоў часу. І гэта пры тым, што могільнік можа ўмясціць да 70 тыс. кубаметраў адходаў. Яны будуць складзіравацца тут да 2038 года, калі Ігналінская АЭС, як абяцаюць, канчаткова перастане функцыянаваць.
Генпадрадчык гарантуе бяспечнае захоўванне толькі на працягу 50 гадоў. Што далей і ці не павязе сюды, пад бок нашай краіне, хаваць свае адходы Заходняя Еўропа? Літоўскі бок ігнаруе гэтыя і іншыя абгрунтаваныя пытанні з нашага боку.
Цяпер на тэрыторыі Ігналінскай АЭС знаходзіцца вялікая колькасць радыеактыўнага графіту - 3770 т. Літоўцы гавораць аб планах па дэмантажы графітавых карпусоў рэактараў, але такія работы не праводзіліся ў свеце ў прынцыпе, тэхналогія іх утылізацыі адсутнічае. Між тым апраменены рэактарны графіт уздзейнічае на ДНК і РНК, патэнцыяльную небяспеку прызнала МАГАТЭ яшчэ ў 2016 годзе.
Можа літоўскім, ды і брусельскім так званым еўрадэмакратам пара ўспомніць вынікі рэферэндуму, які праводзіўся ў 2008 годзе адначасова з парламенцкімі выбарамі ў Літве і на якім большасць літоўцаў, якія прыйшлі на рэферэндум (88,7 працэнта), выказаліся за прадаўжэнне работы Ігналіны. І, як вобразна гаворыць Аляксандр Лукашэнка, "узяцца за галаву". Але, на жаль, у праведзеным плебісцыце прынялі ўдзел толькі 47,6 працэнта выбаршчыкаў пры мінімальна неабходнай яўцы 50 працэнтаў. І таму юрыдычнай сілы вынікі гэтага рэферэндуму не мелі. Але сёння іншы час, ды і абставіны іншыя. Можа літоўскім палітыкам пара пачаць адстойваць інтарэсы ўласнай краіны і насельніцтва!
Для даведкі. Згодна з данымі справаздачы сацыялагічнага апытання меркавання грамадзян аб мэтазгоднасці будаўніцтва БелАЭС (лістапад 2016 года), будаўніцтва АЭС у Астраўцы падтрымлівае большасць жыхароў Беларусі.
Атамная энергетыка - важнейшая падгаліна глабальнай энергетыкі, якая пачала некалькі дзясяткаў гадоў таму ўносіць прыкметны ўклад у глабальную вытворчасць электраэнергіі. Каля 17 працэнтаў вытворчасці электраэнергіі ў свеце генерыруецца АЭС. Відавочная перавага АЭС - адсутнасць выкідаў аэразоляў і парніковых газаў у атмасферу. А сабекошт электраэнергіі, што выпрацоўваецца АЭС сёння, дае магчымасць гаварыць пра сур'ёзную канкурэнцыю з іх боку іншым тыпам электрастанцый.
У асноўным атамную энергетыку выкарыстоўваюць развітыя краіны. Сярод іх можна адзначыць Францыю, дзе доля вытворчасці электраэнергіі АЭС ад агульнага аб'ёму складае рэкордныя 69 працэнтаў, Бельгію (50,8 працэнта), Швецыю (30,8 працэнта), Швейцарыю (28,8 працэнта), Рэспубліку Карэя (28 працэнтаў), ЗША (19,6 працэнта), Вялікабрытанію (14,8 працэнта), Канаду (14,3 працэнта). У цэлым атамная генерацыя электраэнергіі аднавілася пасля кароткага спаду, звязанага з пандэміяй, які назіраўся ў 2020-м. Гэта тэндэнцыя мае ўсе падставы да росту. Цяпер налічваецца каля 475 праектаў новых ядзерных рэактараў, якія яшчэ не пачалі будаўніцтва, але ўжо былі аб'яўлены або пачалі атрымліваць дазволы і фінансавыя сродкі. У тым ліку, акрамя Беларусі, такія краіны, як ААЭ, Бангладэш і Турцыя, будуюць свае першыя АЭС. Яшчэ пяць краін (Эстонія, Польшча, Егіпет, Саудаўская Аравія і Узбекістан) знаходзяцца ў актыўнай стадыі падрыхтоўкі неабходнай інфраструктуры для будаўніцтва АЭС. У сваю чаргу Чэхія, Балгарыя, Францыя, Венгрыя, Аргенціна і Бразілія заявілі пра планы будаўніцтва дадатковых рэактараў. Аднак існуюць краіны, у якіх наогул няма АЭС і ніякай атамнай энергетыкі. Гэта, напрыклад, Кіпр, Данія, Грэцыя, Ірландыя, Італія, Латвія.
Бягучыя ўзрушэнні ў сучасным светапарадку паўплывалі і на глабальны энергетычны рынак, уключаючы тэндэнцыі яго развіцця. Калі яшчэ нядаўна дамінавалі "зялёныя", якія зрабілі акцэнт у сваёй публічнай рыторыцы на аднаўляльных крыніцах энергіі і забароне атамнай энергетыкі ў прынцыпе. То сёння шэраг краін выношваюць планы змянення гэтага статус-кво. У прыватнасці, "ядзерны альянс" з 14 краін ЕС яшчэ пару гадоў таму дабіваўся толькі прысваення ядзернай энергетыцы "зялёнага" статусу, а цяпер выступае за тое, каб яе прыраўнавалі да аднаўляльных крыніц энергіі. Яны падалі судовы іск у Еўрапейскі суд у Люксембургу, патрабуючы адмяніць Акт аб дэлегаванні паўнамоцтваў у галіне клімату (CCDA), які ўступіў у сілу са студзеня бягучага года і дапаўняе палажэнне аб "зялёнай таксаноміі" - гэта пералік відаў эканамічнай дзейнасці, якія адпавядаюць Мэтам устойлівага развіцця і для якіх могуць быць разблакіраваны "зялёныя" інвестыцыі.
Георгій ГРЫЦ, эканамічны аналітык, кандыдат эканамічных навук.-0-
